اختلاف علمای اسلام در مسأله سواد پیامبر (ص)

از مجموع قرائن به دست می آید که رسول اکرم (ص) در دوره رسالت نیز نه خواند و نه نوشت، ولی علمای اسلامی چه شیعه و چه سنی در این جهت وحدت نظر ندارند، بعضی استبعاد کرده اند که چگونه ممکن است وحی که همه چیز را می آموخته است خواندن و نوشتن را به او نیاموخته باشد؟ در چندین روایت از روایات شیعه وارد شده که آن حضرت در دوران رسالت می خوانده ولی نمی نوشته است؛ از آن جمله روایتی است که شیخ صدوق در علل الشرایع آورده است: "از منتهای خدا بر پیامبرش این بود که می خواند ولی نمی نوشت. هنگامی که ابوسفیان متوجه احد شد، ابن عبدالمطلب عموی پیغمبر نامه ای به آن حضرت نوشت. وقتی نامه رسید که او در یکی از باغهای اطراف مدینه بود. پیغمبر (ص) نامه را خواند ولی اصحابش را به مضمون نامه آگاه نکرد، امر کرد همه به شهر بروند. همین که به شهر رفتند موضوع را به اطلاع آنها رسانید".
ولی در سیره زینی دحلان جریان نامه عباس را بر خلاف روایت علل الشرایع نقل می کند، می گوید: "همین که نامه عباس به رسول خدا رسید، مهرش را باز کرد، به ابی بن کعب داد بخواند، کعب خواند و پیغمبر (ص) دستور داد کتمان کند. پس از آن رسول خدا بر سعد بن الربیع صحابی معروف وارد شد و موضوع نامه عباس را با او در میان گذاشت و از او نیز خواست فعلا موضوع را پنهان نگهدارد".
بعضی معتقدند که آن حضرت در دوره رسالت، هم می خوانده و هم می نوشته است. سید مرتضی به نقل بحارالانوار می گوید: "عقیده شعبی و جماعتی از اهل علم این است که رسول اکرم (ص) از دنیا نرفت مگر اینکه هم خواند و هم نوشت". سید مرتضی خود به حدیث معروف دوات و قلم (یا دوات و شانه) استناد می کند، می گوید: "در اخبار معتبر و در تواریخ وارد شده که آن حضرت در حین وفات فرمود دوات و شانه بیاورید تا برای شما دستوری بنویسم که بعد از من گمراه نشوید". استناد به حدیث دوات و قلم استناد صحیحی نیست. این حدیث صراحت ندارد که رسول خدا می خواسته است با دست خود بنویسد. اگر فرض کنیم می خواسته است در حضور جمع فرمان بدهد بنویسند و آنها را شاهد بگیرد و به عنوان شهادت از آنها امضاء بگیرد باز تعبیر اینکه "می خواهم برای شما چیزی بنویسم که گمراه نشوید" صحیح است. به اصطلاح ادبی، این گونه تعبیرات "اسناد مجازی" است. اسناد مجازی از وجوه فصاحت است و در زبان عربی و غیر عربی شایع است.