محکم و متشابه در قرآن

خدای متعال در کلام خود می فرماید: «کتاب احکمت آیاته؛ قرآن کتابیست که آیاتش محکم قرار داده شده اند.» (هود/ 1) و باز می فرماید: «الله نزل احسن الحدیث کتابا متشابها مثانی تقشعر منه جلود الذین یخشون ربهم؛ خدا بهترین سخن را نازل کرده کتابی که آیاتش شبیه و مانند هم و دو تا دو تا است، به آن کتاب پوسته ای کسانی که از خدای خود می ترسند کشیده می شود.» (زمر/ 23) با شنیدن قرآن بدنشان به لرزه در می آید و باز می فرماید «هو الذی انزل علیک الکتاب منه آیات محکمات هن ام الکتاب و اخر متشابهات فاما الذین فی قلوبهم زیغ فیتسبعون ما تشابه منه ابتغاء الفتنة و ابتغاء تاویله و ما یعلم تاویله الا الله و الراسخون فی العلم یقولون آمنا به کل من عند ربن؛ خدا کسی است که بر تو کتاب را نازل کرد در حالی که برخی از آن آیات محکم می باشند که آنها مادر (مرجع و اساس مسلم) کتابند و برخی آیات متشابه هستند اما کسانی که در دلهاشان میل به کجروی و انحراف از استقامت است از متشابه کتاب پیروی می کنند برای فتنه و فریب دادن مردم و برای اینکه تاویلش را می خواهند و حال آنکه تاویل آن را جز خدای نمی داند و آنان که در علم خود ثابت قدمند (در مورد آیات متشابه) می گویند به آن ایمان داریم همه آیات از پیش خدای ماست.» (آل عمران/ 7)
چنانکه روشن است آیه اولی همه قرآن را محکم معرفی می کند و البته مراد از آن استوار و غیر قابل خلل و بطلان بودن کتاب است و آیه دوم همه قرآن را متشابه می شمارد و البته مراد از آن یکنواخت بودن آیات قرآنی است در زیبائی اسلوب و شیرینی لهجه و قدرت خارق العاده بیان و همه قرآن همین وضع را دارد. و آیه سوم که درین فصل مورد نظر ما است قرآن را به دو قسم محکم و متشابه قسمت می کند و روی هم رفته از اطراف کلام بر می آید که:
اولا محکم آیه ایست که در مدلول خود محکم و استوار باشد و معنی مراد آن به غیر مراد اشتباه نیفتد و متشابه بر خلاف آن است.
و ثانیا وظیفه ایمانی هر مومنی که در ایمان خود رسوخ دارد این است که به آیات محکمه ایمان بیاورد و عمل کند و به آیات متشابهه ایمان آورد ولی از عمل به آنها توقف و خودداری نماید. تنها اشخاص منحرف القلب و کج فکر هستند که به آیات متشابهه به منظور فریب دادن مردم و دست اندازی به تاویل عمل نموده از آنها پیروی می کنند.

معنی محکم و متشابه پیش مفسرین و علما
در میان علماء اسلام در معنی محکم و متشابه اختلاف عجیبی است و با تتبع اقوال می توان نزدیک به بیست قول در این مسئله پیدا کرد. آنچه عملا پیش مفسرین از صدر اول تا کنون دائر و مورد اعتماد است این است که محکمات آیاتی هستند که معنی مراد آنها روشن است و به معنی غیر مراد اشتباه نمی افتد به اینگونه آیات باید ایمان آورد و هم عمل کرد و آیات متشابهه آیاتی هستند که ظاهرشان مراد نیست و مراد واقعی آنها را که تاویل آنها است جز خدای نداند و بشر را راهی به آن نیست، به اینگونه آیات باید ایمان آورد ولی از پیروی و عمل به آنها توقف و خودداری نمود.
این قولی است که در میان علماء اهل سنت و جماعت مشهور است، و مشهور در میان شیعه نیز همین قول است جز اینکه اینان معتقدند که تاویل آیات متشابهه را پیغمبر اکرم (ص) و ائمه اهل بیت (ع) نیز می دانند ولی عامه مومنین که به تاویل متشابهات راه ندارند علم به آن را باید به خدا و پیغمبر و ائمه هدی ارجاع نمایند.
این قول با اینکه عملا میان اکثر مفسرین دائر و مورد اعتماد است از چند جهت به متن آیه کریمه "هو الذی انزل علیک الکتاب منه آیات محکمات" و به اسلوب دلالت سایر آیات قرآنی انطباق ندارد زیرا:
اولا در قرآن کریم آیاتی به این وصف که برای تشخیص مدلولش به هیچ وجه راهی نباشد سراغ نداریم، گذشته از اینکه قرآن مجید خود را با صفاتی مانند نور و هادی و بیان توصیف می کند که هرگز با گنگ بودن آیاتش از بیان مراد واقعی خود سازش ندارد.
گذشته از اینکه آیه کریمه: «افلا یتدبرون القرآن ولو کان من عند غیر الله لوجدوا فیه اختلافا کثیرا؛ آیا قرآن را تدبر و پیگیری نمی کنند و اگر از پیش غیر خدا بود در آن اختلاف بسیار می یافتند.» (نساء/ 82) تدبر در قرآن را رافع هرگونه اختلاف قرار می دهد در صورتی که آیه متشابه چنانکه لازمه قول مشهور است اختلافش با هیچگونه تدبری حل نمی شود.
ممکن است گفته شود که مراد از آیات متشابهه همان حروف مقطعه فواتح سوره مانند الم، الر، حم و غیر آنها باشد که راهی برای تشخیص مراد واقعی آنها نیست. ولی باید توجه داشت که در آیه کریمه آیات متشابهه را به نام متشابه در مقابل محکم خوانده و لازمه این تسمیه این است که آیه نامبرده مدلولی از قبیل مدلولات لفظی داشته باشد نهایت اینکه مدلول واقعی با غیر واقعی مشتبه شود و حروف مقطعه فواتح سور مدلول لفظی اینطوری ندارند.
علاوه بر این ظاهر آیه این است که جمعی از اهل زیغ و انحراف از آیات متشابهه در اضلال و تفتین مردم استفاده می کنند و در اسلام شنیده نشده است کسی از حروف مقطعه فواتح سور چنین استفاده تاویلی بنماید و کسانیکه چنین استفاده تاویلی کرده اند از تاویل همه قرآن این استفاده را نموده اند نه تنها از حروف مقطعه فواتح سور.
بعضی گفته اند تاویل متشابه در آیه اشاره به قصه معروفی است (تفسیر عیاشی ج1 ص 26 و تفسیر قمی اول سوره بقره تفسیر نورالثقلین ج1 ص 22) که به موجب آن یهود می خواستند از حروف مقطعه اوایل سور مدت بقاء و دوام اسلام را به دست آورند و پیغمبر اکرم (ص) با خواندن فواتح سور یکی پس از دیگری حساب ایشان را مختل ساخت.
این سخن نیز بی وجه می باشد زیرا در صورت راستی این قصه و درستی روایت سخنی بوده که برخی از یهود گفته اند و در همان مجلس پاسخ خود را گرفته اند و این واقعه در خور آن اهمیت نیست که در آیه کریمه به مسئله تاویل متشابه و اتباع آن داده شده. علاوه بر اینکه سخن یهود فتنه ای در بر نداشته زیرا اگر دینی حق باشد موقت یعنی قابل نسخ بودن آن لطمه به حقانیت آن نمی زند چنانکه ادیان آسمانی قبل از اسلام همین حال را داشته اند و بر حق بودند.
ثانیا لازمه این قول این است که کلمه «تاویل» در آیه کریمه به معنی مدلول و معنی خلاف ظاهر بوده باشد و هم اختصاص به آیات متشابهه داشته باشد و هر دو مطلب درست نیست زیرا اولا «تاویل» در عرف قرآن از قبیل معنی و مدلول نیست که لفظی بر آن دلالت لغوی داشته باشد و ثانیا همه آیات قرآنی اعم از محکم و متشابه تاویل دارند نه تنها آیات متشابهه.
ثالثا در آیه کریمه کلمه «آیات محکمات» را با جمله «هن ام الکتاب» توصیف نموده و مدلول آن این است که آیات محکمه به امهات مطالب کتاب مشتملند و مطالب بقیه آیات بر آنها متفرغ و مترتب می باشند. و لازم بیان این مطلب آن است که آیات متشابهه از جهت مدلول و مراد به آیات محکمه برگردند. یعنی برای استیضاح معنی آیات متشابهه آنها را به سوی محکمات رد کنند و به معونه محکمات مراد واقعی آنها را بیابند.
بنابراین در قرآن مجید آیه ای که هیچگونه دسترسی به مراد واقعیش نباشد نداریم و آیات قرآنی یا بلاواسطه محکمند مانند خود محکمات و یا با واسطه محکمند مانند متشابهات و اما حروف مقطعه فواتح سور اصلا مدلول لفظی لغوی ندارند و بدین سبب از مقسم محکم و متشابه بیرونند.
این مطلب را از عموم آیه: «افلا یتدبرون القرآن ام علی قلوب اقفالها» و همچنین آیه: «افلا یتدبرون القرآن ولو کان من عند غیرالله لوجدوا فیه اختلافا کثیر» می توان استفاده کرد.

روش ائمه اهل بیت علیهم السلام در محکم و متشابه قرآن
آنچه از بیانات مختلف ائمه اهل بیت (ع) به دست می آید این است که در قرآن مجید متشابه به معنی آیه ای که مدلول حقیقی خود را به هیچ وسیله ای به دست ندهد وجود ندارد. بلکه هر آیه ای اگر در افاده مدلول حقیقی خود مستقل نباشد به واسطه آیات دیگری می توان به مدلول حقیقی آن پی برد و این همان ارجاع متشابه است به محکم چنانکه آیه: «الرحمن علی العرش استوی؛ خدا بر تخت خود قرار گرفت.» (طه/ 5) و آیه: «و جاء ربک؛ و خدای تو آمد.» (فجر/ 22) ظاهرند در جسمیت و مادیت ولی با ارجاع این دو آیه به آیه کریمه: «لیس کمثله شیء؛ هیچ چیزی مانند آن نیست.» (شوری/ 11) معلوم می شود مراد از قرار گرفتن و آمدن که به خدای متعال نسبت داده شده معنائی است غیر از اسقرار در مکان و انتقال از مکان به مکان.
پیغمبر اکرم (ص) در وصف قرآن مجید می فرماید (در المنثور ج2 ص 8): «و ان القرآن لم ینزل لیکذب بعضه بعضا ولکن نزل یصدق بعضه بعضا فما عرفتم فاعملوا به و ما تشابه علیکم فآمنوا به؛ به درستی قرآن نازل نشده برای اینکه برخی از آن برخی دیگر را تکذیب کند ولی نازل شده که برخی از آن برخی دیگر را تصدیق نماید پس آنچه را که فهمیدید به آن عمل کنید و آنچه به شما متشابه شد به آن (تنها) ایمان بیاورید.»
در کلمات امیرالمومنین (نهج البلاغه خطبه 131) (ع) است: «یشهد بعضه علی بعض و ینطق بعضه ببعض؛ شهادت می دهد برخی از قرآن بر برخی دیگر و منطبق می آید برخی از آن به سبب برخی دیگر.»
امام ششم (تفسیر عیاشی ج1 ص 162) (ع) می فرماید: «المحکم ما یعمل به و المتشابه ما اشتبه علی جاهله؛ محکم قرآن آن است که به آن بتوان عمل کرد و متشابه آن است که به کسی که نداند مشتبه شود.» و از روایت استفاده می شود که محکم و متشابه نسبی می باشند و ممکن است آیه ای نسبت به کسی محکم و نسبت به کس دیگر متشابه باشد.
از امام هشتم (عیون اخبارالرضا ج1 ص 290) منقول است که فرمود: «من رد متشابه القرآن الی محکمه هدی الی صراط مستقیم (ثم قال) ان فی اخبارنا متشابها کمتشابه القرآن فرد و مشابهها الی محکمها ولا تتسبعوا متشابهها فتضلوا؛ کسی که متشابه قرآن را به محکم آن رد کرد به راه راست هدایت یافت. پس از آن فرمود: به درستی در اخبار ما متشابه هست مانند متشابه قرآن پس متشابه آنها را به سوی محکم آنها برگردانید و از خود متشابه پیروی مکنید که گمراه می شوید.»
چنانکه مشاهده می شود روایات و خاصه خبر اخیر صریح است در اینکه متشابه آیه ایست که استقلال در افاده مدلول خود نداشته باشد و به واسطه رد به سوی محکمات روشن خواهد شد، نه اینکه هیچگونه راهی برای فهم مدلول آن در دسترس نباشد.