جابر بن حیان

ابوعبدالله یا (ابوموسی) جابر، دانشمند سده دوم، که مجموعه بزرگی از آثار در کیمیا، فلسفه، طب، ریاضیات، نجوم، شیمی و موسیقی به او منسوب و نقلی هم به خاطر گرایش به تصوف، او را صوفی گفته اند. در مورد تاریخ دقیق تولد و زندگی و محل تولد و حتی مرگ او اطلاعات دقیق نیست ولی بیشتر منابع گفته اند که حدود سال 103 تا 107 هجری قمری متولد شد. برخی منابع وی را از مردم کوفه می دانند، ولی به نقل عده ای، او ایرانی و زادگاهش "طوس" از شهرهای خراسان بوده است. پدرش حیان بن عبدالله بود. گویند که او از قبیله «ازد» در کوفه بوده است و شغل او داروفروش و به جنبش سر عباسیان پیوسته بود. او جزو داعیانی بود که بزرگان جنبش او را برای دعوت مردم خراسان انتخاب کرده بودند.
جابر سالهای جوانی را در طوس بود و طبق تاریخ (ابن ندیم) به علت مناسب بودن آب و هوای کوفه بعدا در کوفه مشغول به کار شد و به شغل کیمیاگری و "اکسیر" پرداخت. در سالهای میانی زندگیش، به عراق و بغداد آمد، با جعفر برمکی آشنا شد و با وساطت او به دربار هارون الرشید پنجمین خلیفه عباسی رفت. برمکیان که خودشان به کیمیا علاقه زیادی داشتند، از جابر حمایت کردند. ظاهرا او کتاب درباره صناعت فاخر کیمیا، را برای جعفر برمکی نگاشته بود و در این کتاب، آزمایش های عجیبی را درباره یک روش بسیار پیشرفته کیمیاگری وصف کرده بود. سال 188 هـ ق، با افول برمکیان در زمان هارون الرشید، جابر از دربار بغداد کناره گرفت و به کوفه برگشت و زندگی مخفیانه اش را در کوفه ادامه داد. اینکه صفت کوفی در روایات زیادی به دنبال نام جابر آمده، نشانگر زادگاه او نیست بلکه بیشتر به این علت است که او مدتها در کوفه اقامت داشت.

جابر و امام صادق (ع)
درباره این مطلب که آیا جابر از شاگردان امام صادق (ع) بوده یا نه؟ بحث های زیادی شده است. در مهم ترین منابع نخستین رجال شیعه، مانند کشی، نجاشی و شیخ طوسی که آثارشان به دست ما رسیده، نامی از جابر نمی برند که در میان اصحاب امام صادق ذکر کنند، ولی عده ای از مؤلفان از جمله ابن ندیم، سید طاووس، ابن خلکان و تستری و پاره منابع متأخره مانند حسین بن محمد زیدی حسینی مؤلف «دستورالمنجمین» و دیگران، تصریح دارند بر اینکه او از شاگردان امام جعفر صادق (ع) بود (با توجه به علاقه زیاد او به فلسفه و گرایش او به عرفان، برمی آید که او پیوسته در محفل امام صادق و در مکتب آن حضرت بوده است). البته باید این ارتباط کوتاه مدت باشد زیرا شهادت امام صادق حدود 20 سال بعد از تولد جابر اتفاق افتاد.

منزلت جابر در علم شیمی
جابر بن حیان نخستین شیمی دان عرب است. اولین فردی که به این علم، معروف شد و بی شک، اول مسلمانی است که شایستگی کسب عنوان شیمیدان را دارد. ظاهرا همین بلندی مقام و دانش عظیم او باعث شد که بعضعی او را مورد قدردانی و ستایش و بعضی مورد حسادت و کینه توزی خود قرار دهند.

اکسیر و عقیده جابر
او عقیده داشت که: همچنان که طبیعت می تواند اشیاء را به یکدیگر تبدیل کند، مانند تبدیل خاک و آب به گیاه، تبدیل گیاه به موم و عسل بوسیله زنبور عسل، تبدیل قلع به طلا در زیرزمین و .... کیمیاگر می تواند با تقلید از طبیعت و استفاده از تجربه ها و آزمایش ها همان کار طبیعت را در مدت زمانی کوتاه تر انجام دهد ولی این کیمیاگر برای این تبدیل شئی به شئی دیگر، بوسیله ای نیازمند است که اصطلاحا آن را «اکسیر» می گویند. اکسیر در علم کیمیا، به منزله دارو در علم پزشکی است. جابربن حیان، اکسیر را که از آن در کارهای کیمیائی خود استفاده می کرد، از انواع موجودات سه گانه (فلزات، حیوانات، گیاهان) به دست می آورد. او خودش در این زمینه می گوید: هفت نوع اکسیر وجود دارد. اکسیر فلزی، حیوانی، گیاهی، حیوانی گیاهی، فلزی گیاهی، فلزی حیوانی، فلزی حیوانی گیاهی. و می گوید فلزات اصلی نیز هفت تاست: طلا، نقره، مس، آهن، سرب، جیوه، قلع. این دانشمند بزرگ ظاهرا تا زمان خلافت مأمون عباسی زنده بود و طبق روایتی در سال 200 حدود 93 سالگی در شهر طوس در حالی که کتاب «الرحمه» زیر سرش بود، از دنیا رفت.

آثار
او مؤلفی پرکار و پرتلاش بود. تألیفات بسیار زیادی به او نسبت دادند که تقریبا شامل همه علومی است که به مسلمانان منتقل شده، ولی باید اعتراف کرد که اینهمه آثار، نمی تواند کار یکنفر باشد بلکه به مکتبی تعلق دارد که بنام مکتب جابری شناخته شده است. شمار تألیفات مجموعه جابری از کتب و رسالات را تا 500 مجلد گفته و مجموع این رسایل که نزدیک به 1000 صفحه است، عبارتند از: اسرارالکیمیا، علم الهمیه، اصول الکیمیا، الخمیس، السموم، الرحمه، تصیحات کتب افلاطون، الخمائر، النور، رساله الایضاح، التجرید، اسطقس ثالث، الواحدالکبیر، الشعیر، الواحدالصغیر و دهها کتب و رساله دیگر. 2 کتاب او بنام "کتاب السبعین" و "کتاب المیزان" شالوده کیمیای اسلامی است. بسیاری از کتب منسوب به جابر، اصل عربی در دست نیست و فقط ترجمه های لاتینی آن موجود است.