احکام نماز جمعه

یکی از نمازهایی که باید به جماعت خوانده شود و به تنهایی نمی توان خواند، نماز بسیار با عظمت جمعه است. نماز جمعه زیباترین گرد همایی هفتگی مسلمانان و عالی ترین عبادت سیاسی هر هفته خدا پرستان است. در این نماز، امام جمعه نمازگزاران را به تقوا و پاکدامنی توصیه می کند و آنها را با مسائل سیاسی و اقتصادی جهان اسلام آگاه می سازد.

احکام نماز جمعه
نماز جمعه، همان نماز ظهر است در روز جمعه با کیفیت خاصی و به عبارت دیگر نمازی است در روز جمعه جانشین نماز ظهر. نماز ظهر چهار رکعت است و نماز جمعه دو رکعت، ولی به جای آن دو رکعت دیگر، دو خطبه قرار داده شده است. در احادیث ائمه (ع) این تعبیر به طور مکرر آمده است که فرموده اند: «جعلتا مکان الرکعتین» (وسائل الشیعه، ج7، ص331)، دو خطبه جمعه جانشین آن دو رکعت شده است و نکته قابل توجه این است که قرآن از آن دو خطبه با اینکه منبر و سخنرانی است، مانند نماز تعبیر به "ذکرالله" کرده است. نماز جمعه دو رکعت است (مانند نماز صبح)، و دو قنوت مستحبی دارد؛ یکی در رکعت اول، قبل از رکوع و دیگری در رکعت دوم، پس از رکوع. نماز جمعه همانند نماز صبح است و مستحب است حمد و سوره را در آن بلند بخوانند و نیز مستحب است سوره جمعه را در رکعت اول و سوره منافقین را در رکعت دوم قرائت کنند. نماز جمعه، اول ظهر روز جمعه و به جای نماز ظهر خوانده می شود. در نماز جماعت خواندن دو خطبه، توسط امام جمعه، قبل از نماز، واجب است. وقتی که امام جمعه، خطبه های نماز جمعه را می خواند، بر شرکت کنندگان واجب است، به خطبه ها گوش دهند، و سخن گفتن به هنگام ایراد خطبه ها مکروه است، بلکه اگر به سبب سخن گفتن، نتواند به خطبه ها گوش دهد، سکوت لازم است. همچنین هنگام ایراد خطبه ها، خواندن نماز مستحبی یا کتاب و روزنامه و انجام دادن کارهایی که مانع گوش دادن به خطبه ها است، خلاف است. اگر کسی به خطبه اول یا هر دو خطبه نرسد، باز هم، شرکت در نماز جمعه فضیلت دارد و جایگزین نماز ظهر می شود. نماز جمعه یک نماز جماعت خاص است. اولین تفاوت آن با نماز جماعت این است که واجب است، جز بر افرادی که عذر داشته باشند مثلا مریض باشند. همچنین بر زنان هم واجب نیست، مثل جهاد است که بر زنان، مریض ها و مسافران و چند دسته دیگر واجب نیست ولی بر باقی مردان واجب است که شرکت کنند. برخلاف نماز جماعت که در یک شهر مسجد هر محلی می تواند یک نماز جماعت داشته باشد، نماز جمعه را در یک شهر به صورت متعدد نمی شود اقامه کرد، یعنی یک نماز جمعه باید اقامه شود و بس. این که می گوییم یک شهر، ملاک یک شهر نیست. بر مکلفین اگر فاصله آنها از دوازده کیلومتر بیشتر نیست، واجب است که شرکت کنند. مساله دیگر این است که در فاصله کمتر از شش کیلومتر، تشکیل دادن نماز جمعه دیگر حرام است، یعنی اگر نماز جمعه ای در این نقطه تشکیل می شود، تا شش کیلومتر کسی حق تشکیل نماز جمعه را ندارد. آن وقت قهرا می شود یک نماز عمومی. وقتی که تا شعاع دو فرسخ، آمدن مردم واجب است و در شعاع یک فرسخ تشکیل دادن نماز جمعه دیگر حرام است و شرکت در نماز جمعه هم واجب است، معنایش این می شود که در هفته یک روز، همه مردم به استثنای معذورها و به استثنای زنها و به استثنای کسانی که وظیفه شرطه گری و مانند آن دارند که حضورشان در کوچه ها و خیابان ها برای حفظ امنیت مردم لازم و ضروری است، در یک نماز عمومی شرکت می کنند. حتی زندانی های شرعی واقعی را باید از زندان تحت مراقبت مامورین بیاورند و در نماز جمعه شرکت بدهند و پس از انجام نماز به زندان برگردانند این قدر این کار ضروری است.
صدای مؤذن که بلند شد برای نماز جمعه، معامله کردن حرام است: «و ذروا البیع». این جهت، نص قرآن است و از مسلمات اسلام است. شیعه و سنی در این زمینه اختلافی ندارند که اگر نماز جمعه صحیحی تشکیل شود و اذانش گفته شود، در آن حال مثلا مغازه داری پشت ترازوی خودش نشسته یا ایستاده است و مشتری آمده و از او مثلا پنیر می خواهد و او کارد را برده روی پنیر می خواهد ببرد، و در آن حال بانگ موذن بلند می شود، الله اکبر، واجب است بر مشتری و بر فروشنده که دست نگه دارند و بشتابند: «فاسعوا الی ذکر الله و ذروا البیع»، یعنی بشتابید به سوی نماز و معامله را رها کنید. معامله در آن وقت حرام است، باید بشتابند و این خطابه ها، این سخنرانی ها را گوش کنند. در روایت دارد که حتی واجب است زندانی ها را پلیس ها و مأمورین زندان با خودشان بیاورند و به این نماز عمومی هفتگی شرکت بدهند، آنها را تحت الحفظ و با مراقبت اینکه فرار نکنند با خود بیاورند. یعنی باید زندانی را از زندان بیرون کشید و آورد تا نماز جمعه اش را با اجتماع بخواند و خطابه لازم را گوش کند و سپس برگردد به محل خودش. در نماز جمعه نماز ظهر عوض و تبدیل به نماز جمعه می شود. تبدیل شدنش به این صورت است که چهار رکعت تبدیل شده است به دو رکعت و به جای آن دو رکعت دیگر دو خطبه ایراد می شود .در نماز جمعه امام برای ایراد خطبه های نماز جمعه که دو خطبه است با یک زی خاصی برای خطبه خواندن می رود، زیی که جمع میان حالت نمازگزار و حالت جهادکننده است. امام عصا و یا شمشیر خود را به دست می گیرد و دامنها را بالا می زند و می رود بالای منبر می ایستد و در زی یک مجاهد خطبه می خواند. خواندن دو خطبه قبل از نماز جمعه واجب است همان گونه که ایستادن خطیب به هنگام ایراد خطبه نیز واجب مى باشد، شخصى که خطبه مى خواند حتما باید همان امام نماز جمعه باشد. خطیب باید صداى خود را چنان بلند کند که مردم صداى او را بشنوند تا محتواى خطبه به گوش همگان برسد. به هنگام ایراد خطبه باید خاموش بود و به سخنان خطیب گوش داد، و روبه روى خطیب نشست. شایسته است خطیب مردى فصیح و بلیغ و آگاه به اوضاع و احوال مسلمین و با خبر از مصالح جامعه اسلامى و شجاع و صریح اللهجه و قاطع در اظهار حق باشد.

اعمال و رفتار او سبب تاثیر و نفوذ کلامش گردد، و زندگى او مردم را به یاد خدا بیاندازد شایسته است پاکیزه ترین لباس در تن بپوشد و خود را خوشبو کند، با وقار و سکینه گام بردارد، هنگامى که بر فراز منبر جاى گرفت بر مردم سلام کند و رو به روى آنان بایستد و بر شمشیر یا کمان یا عصا تکیه کند نخست بر منبر بنشیند تا اذان تمام شود و بعد از فراغت از اذان شروع به خطبه کند، محتواى خطبه نخست حمد خدا و درود بر پیامبر (ص) است (احتیاط این است که این قسمت به زبان عربى باشد ولى بقیه به زبان مستمعین خوانده مى شود)، سپس مردم را به تقواى الهى توصیه کند و یکى از سوره کوتاه قرآن را بخواند، و این امر را در هر دو خطبه رعایت کند و در خطبه دوم بعد از درود بر پیامبر (ص) دعا بر ائمه مسلمین کند و براى مؤمنین و مؤمنات استغفار نماید و شایسته است در ضمن خطبه مسائل مهمى که با دین و دنیاى مسلمین ارتباط دارد مطرح کند و آنچه مورد نیاز مسلمین در داخل و خارج کشورهاى اسلامى و در داخل و خارج آن منطقه مى باشد مورد بحث قرار دهد و مسائل سیاسى و اجتماعى و اقتصادى و دینى را با در نظر گرفتن اولویتها مطرح نماید، به مردم آگاهى بخشد و آنها را از توطئه هاى دشمنان با خبر بسازد برنامه هاى کوتاه مدت و دراز مدت براى حفظ جامعه اسلامى و خنثى کردن نقشه هاى مخالفان به آنها گوشزد کند. خلاصه خطیب باید بسیار هوشیار و بیدار و اهل فکر و مطالعه در مسائل اسلامى باشد و از موقعیت این مراسم بزرگ حداکثر استفاده را براى پیشبرد اهداف اسلام و مسلمین بنماید.

امام جمعه وظیفه دارد تازه ترین خبرها را از آنچه در دنیای اسلام واقع شده است به اطلاع مردم برساند. ببینید اسلام تا چه اندازه توجه دارد که مسلمین را در جریان اطلاعات مربوط به دنیای اسلام قرار دهد پس این خطبه ها و خطابه ها و این منبرها که وظیفه امامی است که جمعه را اقامه می کند، یکی برای این است که تازه ترین اطلاعات دنیای اسلام را به اطلاع مردم برساند. امر دیگر این است که امام جمعه مصالح مردم را برای آنان بازگو کند، یعنی درباره مصالح کلی عالم اسلام برای مردم بحث کند در مورد حکم نماز جمعه از نظر شیعه نظریات مختلفی است. بعضی می گویند اصلا نماز جمعه اختصاص به امام معصوم دارد، جز امام معصوم کس دیگری حق ندارد نماز جمعه را اقامه کند، حتی مجتهد عادل جامع الشرایط مبسوط الید هم حق ندارد نماز جمعه بخواند. این نظر، بسیار ضعیف است به جهت اینکه معصومین محدودند و نماز جمعه برای همه دنیا و برای همیشه است.

معمولا فقها چنین حرفی را نمی زنند. آنها کلمه "امام و یا نایب امام" را به کار می برند. آیا نایب امام اختصاص به نایب خاص دارد یا نواب عام هم می توانند نماز جمعه را اقامه کنند؟ مثلا امیرالمؤمنین خودشان امام هستند و نایب های خاص ایشان حکامی بودند که در بلاد معین کرده بودند. بعضی می گویند نواب عام، یعنی هر کس که مجتهد شد می تواند نماز جمعه را اقامه کند. ولی بعضی دیگر می گویند نه، در این جهت هر مجتهدی نایب عام نیست. به هر حال جمعى معتقدند این نماز از وظائف امام معصوم یا نماینده خاص او است و به تعبیر دیگر مربوط به زمان حضور امام معصوم (ع) است. در حالى که بسیارى از محققین معتقدند که این شرط وجوب عینى نماز جمعه است، ولى براى وجوب تخییرى این شرط لازم نیست و در زمان غیبت نیز مى توان نماز جمعه را بر پا داشت و جانشین نماز ظهر مى شود، و حق همین است بلکه هر گاه حکومت اسلامى با شرایط آن از طرف نایب عام امام (ع) تشکیل گردد، احتیاط این است که امام جمعه منصوب از طرف او باشد و مسلمانان در نماز جمعه شرکت کنند.