برخی از کمبودها و نقایص موجود در راه تحقیقات علمی در ایران

برخی از کمبودها و نقایص موجود در نظام تحقیقاتی و علمی کشور ایران را که باعث کندی روند پژوهش های تحقیقاتی در مراکز دولتی و غیر دولتی می شوند را می توان به شرح زیر عنوان کرد:

الف) نبودن کتابخانه های مجهز
با وجود توجهی که در چند سال اخیر به کتابخانه های کشور شده است، هنوز برای تحقیقات جدید علمی مرکز کاملا مجهزی در ایران وجود ندارد. اولا بودجه کتابخانه ها کم است و حتی آنچه که موجود است بیشتر باید با نظر اشخاصی خرج شود که کوچک ترین آشنایی یا علاقه به کتاب ندارند و فقط کارشان امور مالی و تنظیم اسناد است.
ثانیا کتابشناس متخصص کمتر در ایران تربیت شده است و آن ها نیز که به خارج رفته اند بیشترشان آن چنان از زبان فارسی و مسائل کتب فارسی دور مانده اند که نمی توانند علم خود را در مورد وضعی که در آن قرار گرفته اند به کار برند.
ثالثا آنچه که در کتابخانه ها فعلا موجود است نیز به علت قوانین عجیب مالی که کتاب را مانند شیء عتیقه در موزه فناناپذیر می داند و کارمندان فعلی که کمتر علاقه به کتاب و کتاب خواندن دارند، چندان مورد استفاده قرار نمی گیرد. حتی در بعضی کتابخانه های دانشگاهی مشکلترین مسائل در امر کتاب مربوط به نشریات منظم است.
امروزه امر تحقیق، چه در علوم طبیعی و ریاضی، چه انسانی و اجتماعی، بستگی کامل به مجلات و نشریات دیگر منظم دارد که از آن حیث کتابخانه های ایران فوق العاده فقیر است و به همین جهت تماس با آخرین تحقیقات علمی کاری مشکل است. حتی در عرض چند سال اخیر که بسیاری از مجلات مهم علمی جهان تجدید طبع شد، کتابخانه های ایران چندان مبادرت به خرید آن ها نکرد تا چاپ های جدید نیز تمام شد.
توجه به مجلات آن قدر کم است که در بعضی دانشکده ها مشترک شدن مهم ترین مجلات علمی نیز موضوع مبارزه و دعوی بوده است. درباره ی بی توجهی به اهمیت کتابخانه در امر تحقیق، همین بس که در بعضی دانشکده های دانشگاه به علت کمبود بودجه، استادان با استفاده از بودجه ی کتابخانه تمام وقت شدند و پس از تمام وقت شدن استادان، دیگر بودجه ی قابل توجهی به منظور خرید کتاب باقی نماند.

ب) نبودن مراکز چاپ و نشر کتب معتبر علمی
به منظور ترویج امور تحقیقی امروزه احتیاج به چاپ کتبی است که مستلزم مخارج هنگفت است و از نیروی مالی اکثر کتابفروشی های خصوصی خارج است. کتابفروشی ها برای جلب مشتریان به چاپ کتب علمی که سطح آن ها پایین و بیشتر کم ارزش است مبادرت می ورزند و تا حدی نیز حق دارند. فقط دولت و یا مؤسسات غیر دولتی مانند مؤسسه ی فرانکلین و بنگاه ترجمه و نشر کتاب و بنیاد فرهنگ ایران می تواند به چاپ کتب معتبر علمی دست زند، چنان که در مورد دایرةالمعارف فارسی جدید دیده می شود.
احتیاج به چاب این نوع کتب زیاد است و باید خیلی بیش از این ها مراکز معتبر علمی، چه دولتی و چه غیردولتی، سرمایه گذاری کنند و با حفظ منافع مؤلفین، و بدون توجه به نفع مالی خود، به چاپ کتب معتبر دست زنند. اکثر کتب بزرگ علمی که در مغرب زمین چاپ می شود فایده ی مالی چندانی ندارد، مخصوصا در بدو چاپ، و فقط با کمک مؤسسات خیریه یا دانشگاهی یا دولتی امکان چاپ آن ها وجود دارد.

ج) نقایص مقررات و قوانین مربوط به محققان و نویسندگان
با قوانین موجود حق اکثر نویسندگان پایمال شده و به جیب کتابفروشان می رود، تا حدی که می توان گفت حتی اگر محقق زحمتکشی نیز وجود داشته باشد که بخواهد عمر خود را صرف تحقیق و تألیف کتب جدی کند؛ نمی تواند به هیچ وجه از این راه امرار معاش کند و یا حتی کمکی برای زندگی خود به دست آورد. نه تنها حق التألیف محقق پایمال می شود، بلکه حتی در بعضی موارد آثار محققان بدون ذکر نام آن ها به صورت دیگری چاپ می شود و یا در کتاب دیگری نقل قول می گردد.
روی هم رفته قوانین موجود به هیچ وجه مشوق تألیف کتب و رسائل علمی و تحقیقی نیست. و چون وضع چنین است، اشخاص فاقد صلاحیت نیز از فرصت استفاده کرده آثار بی ارزشی را به صورت اثر تحقیقی عرضه می دارند و حتی از آثار دیگران بدون ذکر نام سرقت می کنند.
در این وضع آشفته ی کتاب و مطبوعات، عده ای باز به نشر آثار تحقیقی ادامه می دهند ولی آن ها نیز مانند استادان و محققانی که قبلا ذکر شد شخصا عاشق کار خود هستند. نمونه ی بارز این امر انتشارات دانشگاه است که در آن، از لحاظ حق التألیف، ارزش یک ترجمه ی ساده و یک اقتباس دست دوم با یک تحقیق عمیق و اصیل، یا تصحیح یک متن آسان ادبی با تصحیح یک نسخه ی مشکل علمی یا فلسفی یکی است.

د) نبودن مراکز مدارک و بایگانی های علمی
در ایران هنوز یک بایگانی ملی وجود ندارد و بیشتر مدارک و مآخذ مربوط به همه ی جوانب تاریخ و فرهنگ و علوم کشور در نقاط مختلف پراکنده است. به همین جهت محقق در رشته هایی که محتاج به مدارک باشد ناچار است وقت زیادی صرف پیدا کردن آن ها کند، و در عین حال معلوم نیست بتواند اجازه ی استفاده از آن ها را بگیرد.
بعضی از وزارتخانه ها نیز که بایگانی های غنی دارد دستگاه منظمی برای استفاده از این مدارک ندارد و حتی اجازه ی استفاده را هم به آسانی نمی دهد. خوشبختانه در مورد کتب و رسائل خطی یک نهضت بزرگ فهرست نویسی آغاز شده است. شایسته است چنین نهضتی نیز برای جمع آوری فهرست مدارک و نیز خود نسخه ها از طرف دولت در یک بایگانی ملی انجام پذیرد.

هـ- کمبود اصطلاحات علمی و فنی
با وجود این که زبان فارسی (البته فارسی طبیعی که شامل لغات مأخوذ از زبان های عربی و جز آن نیز هست) از هر حیث غنی است و استعداد بسط یافتن در رشته های نوین علوم را نیز دارد، توجه منظمی به تدوین اصطلاحات جدید علمی و فلسفی و جز آن نشده است و بیشتر اصطلاحات جدید حاصل کوشش یک نفر یا گروه معدودی از افراد بوده است.
البته کمبود اصطلاحات علمی امر تحقیق و مخصوصا تدریس علوم را مشکل تر می سازد و صرف به کار بردن کلمات فرنگی و یا اصلا زبان خارجی به هیج وجه مسأله را حل نمی کند، چنان که در مورد دانشگاه های پاکستان و هندوستان دیده می شود، به تدوین اصطلاحات صحیح، طبق اصول دقیق زبان فارسی و ارزیابی اصطلاحات موجود و تدوین فرهنگ های علمی نیازی مبرم وجود دارد.
خوشبختانه در دو سه سال اخیر در چند مؤسسه این کار شروع شده است، لکن برای پیشرفت این مهم، بودجه و نیروی انسانی بیشتری لازم است و باید در این امر عجله کرد، چون هر سال بر هرج و مرج زبان نیز افزوده می شود.

و) کم توجهی به علوم و روش تحقیقی در دستگاه تعلیماتی
به عللی که قبلا به آن اشاره رفت، از دبستان تا دانشگاه، به اندازه ی کافی روح تحقیقی و علاقه به علم در شاگرد پرورانده نمی شود، مخصوصا در دانشگاه که مرکز کارهای علمی و تحقیقاتی است. اولا ارزش های متداول در اجتماع بیشتر فنون و حرفه هایی را که نتیجه ی فوری و اقتصادی دارد تشویق می کند نه علوم محض را. ثانیا حتی آنان که علوم محض می خوانند با کمبود استادان محقق و اشخاصی که مثال و نمونه در علم و پژوهش باشند مواجهند و اکثر آن ها نیز بیشتر نظرشان به هدف های مادی است. وانگهی فشاری که در عرض چند سال اخیر به کمیت در تعلیم و تربیت آورده شده است از کیفیت کاسته و اجازه نداده است به بالا بردن سطح علمی استاد و شاگرد توجه شود.
دانشگاهی که باید هر سال شاگردان بیشتر بپذیرد، یا استادی که باید کلاس های چند صد نفری اداره کند و مانند معلم دبیرستان روزی چند ساعت درس دهد، دیگر نمی تواند به کار تحقیق بپردازد. در دانشگاه های آمریکا و اروپا با وجود فشار فوق العاده ای که روی مؤسسات علمی جهت پذیرش شاگردان بیشتر وجود دارد، به معلم اجازه داده نمی شود از هفته ای چند ساعت بیشتر درس دهد حتی اگر خود او بخواهد، در حالیکه بسیاری از اولیای امور در ایران معتقدند که استاد تمام وقت، باید حتی اگر لازم باشد بیشتر ساعت روز، مانند کارمند اداری که سرکار خود حاضر می شود درس دهد، چون این ساعات «مال دانشگاه» است.
تا وقتیکه سیاست تعلیم و تربیتی مملکت مبتنی بر بالا بردن سطح علمی و کیفیت تدریس نباشد و مخصوصا در سطح دانشگاهی کیفیت بالاتر از کمیت قرار داده نشود، ترویج علم و تحقیق کاری بس دشوار خواهد بود و باید امر را به دست بخت و اقبال و همت افراد معدودی که خود شخصا سودای کار تحقیقی در سر دارند سپرد.

ز) یکی دانستن تحقیق در علوم با فرنگی مآبی و دوری از سنن علمی و فرهنگی ایران
چنان که بدان اشاره رفت، در ایران بیش از سایر کشورهای آسیایی تحقیق در علوم جدید با قبول کردن تمام شئون تمدن فرنگی یکی دانسته شده و شخصی که علوم اروپایی را فرا می گیرد، کاملا از هر حیث خود را فرنگی و غریب از فرهنگ ایران حس می کند. نیز در ایران کمتر از ممالک دیگر شرقی به تاریخ علوم و سنن علمی خود کشور توجه شده است، در حالیکه در برخی ممالک آسیایی و حتی شوروی، برای ترویج علوم در تاریخ علوم خود غلو کرده و کشفیات ناصحیحی را به دانشمندان قدیم خود نسبت می دهند.
در ایران اصلا تحقیقات دقیقی در تاریخ علوم همین سرزمین نشده است و حتی علومی را هم که خود ایرانیان و مسلمانان تدوین کرده اند، با به کار بردن اصطلاحات فرنگی، غربی جلوه می دهند. مثلا شاید کمتر شاگردی در دبیرستان بداند که سینوس و کسینوس مثلثات همان جیب و ذی جیب است و این علم اولین بار در ایران به صورت یک علم مستقل ریاضی درآمد. در نتیجه شاگرد به جای این که علوم را از خود دانسته و اعتماد داشته باشد که مانند پیشینیان خود می تواند علوم مختلف را فرا گیرد و حتی پیشرفت کند، خود را نسبت به این علوم غریب حس می کند و اگر احیانا با این علوم آشنا شد و انس گرفت، نسبت به فرهنگ خود غریب و بیگانه می شود.
بی توجهی به سنن علمی و فرهنگی ایران در تدریس علوم مخصوصا در دبیرستان ها و سال های اول دانشگاه و توأم کردن علوم با غربزدگی حاد از موانع بزرگ فعالیت های تحقیقی در ایران است، مانعی که بسیاری از ممالک دیگر آسیایی ندارند و به همین جهت با وجود ضعیف تر بودن بنیه ی مالی و علمی می توانند تحقیقات بیشتری انجام دهند.

ح) کمبود بودجه و وسائل جهت تحقیق
آخرین عامل که در فعالیت های تحقیقی و علمی مانع محسوب می شود، کمبود وسائل و بودجه است. امروزه کار تحقیق بسیار گران است به نحوی که در بعضی رشته های فیزیک و شیمی شاید چند کشور در جهان بیشتر نتوانند از عهده ی مخارج تحقیق های نوین برآیند و حتی بعضی از تحقیق های پیش پا افتاده تر بالنسبه گران و برای اقتصاد ممالکی شبیه به ایران کاملا آسان نیست.
با وجود این در ایران مبلغ نسبتا قابل توجهی صرف کارهای تحقیقی می شود. تنها اشکال کار این است که اولا مقداری از این بودجه به علت نبودن برنامه ی صحیح و افراد ذی صلاحیت بیهوده مصرف می شود. ثانیا در انواع و اقسام رشته های مختلف به کار می رود و به این جهت تمرکزی ندارد. با بودجه ی محدود و نیروی انسانی محدود باید رشته های تحقیقی را نیز، دست کم در مؤسسات دولتی، به چند زمینه ی مناسب محدود کرد و در آن رشته ها به عمق مطالب پرداخت و به سطح اکتفا نکرد.
در وضع فعلی بودجه ها بیشتر برای تحقیقاتی که در نظر گرفته شده است کافی نیست، از این رو بیشتر محققان در وسط کار لنگ می مانند. باید با در نظر گرفتن تمام مخارج، نخست بودجه و وسائل را تهیه کرد و بعد مطابق آن بودجه و وسائل، زمینه ای برای تحقیق برگزید و نباید به هیچ وجه تسلیم هوس تبلیغات شد و نباید کاری را که بودجه و وسائل به طور کلی قادر به انجام آن نیست، تنها به قصد بزرگ کردن خود یا مؤسسه ی خود ادعا کرد. البته بودجه و وسائل فعلی اکثر مؤسسات تحقیقاتی و مراکز علمی کم است، لکن اگر از اول با در نظر گرفتن امکانات، تحقیق آغاز شود، دست کم آنچه که انجام می گیرد می تواند با موفقیت به پایان رسانیده شود.
ممکن است اولیای امور با توجه به کمیت، یعنی تعداد مؤسسات و جز آن، فکر کنند هر روزه فعالیت تحقیقاتی افزایش می یابد، در حالیکه تنها معیار سنجش فعالیت های تحقیقاتی، ارزش علمی نتایج تحقیقات است و آن با صرف وسیع کردن زمینه ی تحقیقات، بدون توجه به امکانات مالی و نیروی انسانی مقدور نیست.
البته باید تا حد امکان بودجه ی تحقیقاتی افزایش یابد و وسائل لازم تهیه شود، لکن این افزایش باید همواره توأم با احتیاجات برنامه های تحقیقاتی باشد که در هر سال پیشنهاد می شود. با یک برنامه ریزی کلی و مرجع صلاحیتداری در امور تحقیقاتی، کمبود فعلی را در بودجه و وسائل، از راه محدود ساختن طرح های موجود و تمرکز نیروی علمی کشور در چند زمینه ی مناسب علمی، می توان جبران کرد و از همین بودجه ای که فعلا موجود است ثمرات پرارزش علمی به جامعه می توان داد.