نقش هنر در حفظ آثار اسلامی

پروفسور ارنست کونل آلمانی، استاد هنر اسلامی در دانشگاه برلین، در سالهای 1964 - 1935 در مقدمه کتاب "هنر اسلامی" می گوید. اشتراک در معتقدات دینی در اینجا تأثیری قویتر از آنچه در دنیای مسیحیت وجود دارد بر فعالیتهای فرهنگی ملل مختلف داشته است. اشتراک در مذهب باعث شده تا بر روی اختلافات نژادی و سنن باستانی ملتها "پل" بسته و از فراز آن نه تنها علائق معنوی بلکه حتی آداب و رسوم کشورهای گوناگون را به طرز حیرت انگیزی در جهت روشن و مشخصی هدایت نماید، چیزی که بیش از همه در این فعل و انفعال جهت ایجاد وحدت و پاسخ به جمیع مسائل زندگی قاطعیت داشت، انتشار قرآن به زبان اصلی و فرمانروایی مطلق خط عربی، پیوندی به وجود آورد که تمام دنیای اسلام را به هم مربوط ساخت و عامل مهمی در خلق هر نوع اثر هنری گردید، تباین در هنر دینی و غیر دینی آنطور که دنیای غرب می شناسد در اینجا به کلی از بین رفته است. البته عبادتگاه ها به علت احتیاجات عملی، شکل معماری خاصی پیدا کرده اند ولی تزیین آنها درست مطابق قواعدی بوده که در مورد ابنیه غیر دینی هم رعایت شده است (هنر اسلامی، ترجمه مهندس هوشنگ طاهری، ص6). در بررسی مظاهر و آثار هنری پس از ظهور اسلام، به یك نكته مهم پی می بریم و آن نقش مهم و تحسین برانگیزی است كه هنر در حفظ و پاسداشت شعائر اسلامی ایفا كرده است:

هنر خط و بقای نص قرآن:
چنان كه تاریخ به ما گزارش كرده است، پیامبر (ص) از نخستین روز نزول قرآن به مساله كتابت قرآن توجه تام داشته، عده ای از اصحاب را به عنوان «كاتبان وحی» به این كار مأمور نموده بودند. هر گاه آیه یا سوره ای نازل می شد، حتی اگر شب هنگام بود، یكی از كاتبان را احضار كرده، آیات را بر او املاء می نمود. این تلاش و نیز عنایت مسلمانان به حفظ قرآن به عنوان یكی از وظایف تقوایی باعث حفظ قرآن شده است. بعد از جمع آوری قرآن و یكدست شدن قرائت آن در عهد عثمان، تلاشهای بسیاری برای كتابت مجدد همراه باضبط رسای واژگان اعراب آن و علایم دیگر انجام گرفت.
باید توجه داشت كه از جمله عواملی كه باعث اختلاف مسلمانان در قرائت قرآن شد نارسایی كتابت آن بوده است كه پس از آن با درك این مشكل، با همت خوشنویسان متبحر، قرآن به شیوه صحیح و رسایی نگاشته شد. اولین خوشنویس كه به نگارش قرآن همت گمارد، خالدبن ابی الهیاج بود. این سنت در سده های مختلف با توجه به ضرورت استنساخ قرآن ادامه یافت. امروزه تقریبا تمام قرآنهای موجود به جای استفاده از حروف چینی، به دست پرتوان خوشنویسان تهیه می شود. بنابراین خوشنویسی قرآن، افزون بر حفظ و انتشار از پراكندگی قرائت آن جلوگیری نموده و رغبت مسلمانان را به تلاوت قرآن افزوده است.

هنر معماری و حفظ آثار اسلامی:
خانه عبادت خداوند، چنان مهم است كه صاحبان تمام ادیان برای خود، جایگاهی ویژه عبادت دارند (چون كلیسا برای مسیحیان، كنیسه برای یهودیان، معابد برای هندوان و ...) بدین جهت پیامبر (ص) پس از هجرت از مكه و پیش از ورود به مدینه، اقدام به ساختن مسجد قبا می نماید و پس از ورود به مدینه نیز، اولین اقدام اساسی را ساختن مسجد قرار می دهند. از این رو می بینیم كه اولین گام فرهنگی مسلمانان پس از فتح شهرهای مختلف، ساختن مسجد بوده است. عنایت به بارگاه هایی كه به عنوان تكریم و حفظ خاطره بر مزار بزرگان دین ساخته شده، همگی از ارتباط تنگانتگ بین فرهنگ دین و این آثار حكایت دارد؛ چنان كه قرآن كریم از ساختن مسجد بر غار اصحاب كهف یاد كرده است: «قال الذین غلبوا علی امرهم لنتخذن علیهم مسجدا»؛ «ولى آنها كه از رازشان آگاهى یافتند (و آن را دلیلى بر رستاخیز دیدند) گفتند: «ما مسجدى در كنار مدفن آنها مى سازیم (تا خاطره آنان فراموش نشود)». (كهف/21).
بناهایی كه در شهرهای اسلامی ساخته شده و به عنوان میراث فرهنگی اسلامی نقش مهمی را ایفا كرده، همگی مرهون هنر معماری (كاشیكاری، گچكاری و ...) بوده است. یكی از نویسندگان در این مورد می نویسد: «معماران دوره اسلامی مسجد را به شیوه های گوناگون می آراستند. برای مثال در عهد سلجوقیان اجر كاری، در عهد ایلخانان گچبری و در عهد تیموریان و صفویان كاشیكاری رواج بیشتری داشته است».