نظر دین در خصوص احضار روح

امکان دیدن روح
دو پرسش مطرح است، یکى آنکه: آیا دیدن ارواح توسط انسان هاى دیگر ممکن است یا چنین امکانى وجود ندارد؟ دیگر آنکه آیا مشاهده روح شخص، توسط خود او امکان وقوع دارد یا خیر؟ در مورد نخست مى توان گفت: بر اساس نظریه تجرد نفس، روح در ذات خود قابل مشاهده نیست، ولى از این جهت که پس از خروج از بدن مادى در قالب مثالى جاى مى گیرد، گرچه باز هم براى انسان هاى معمولى قابل دیدن نیست، ولى براى اولیاى خاص خداوند، همچون امامان علیهم السلام و یا کسانى که بر اثر ریاضت باطن، دید برزخى یافته اند، چنین کارى ممکن است و واقع هم شده است و مى شود و همچنین بنا بر نظریه در پیش اشاره شده که ذات روح، جسمى شفاف باشد، با چشم طبیعى قابل رؤیت نیست گرچه از راه هایى که ذکر شد، چنین کارى امکان وقوع دارد.
پاسخ پرسش دوم نیز روشن است، زیرا پیدایش روح که موجودى مجرد است، همزمان با پیدایش جسم بوده و با پدید آمدن آن کار تدبیر جسم به او واگذار گردیده است و تمام اعمال و آثار و حرکت هاى بدن، با اراده، فرمان و تدبیر مستقیم روح محقق مى شود و اعضا و اندام جسم ابزار و آلات آن به شمار مى روند.
بنابراین تا وقتى روح در بدن طبیعى وجود دارد و با ابزار چشم آن مى بیند، خودى از او در برابر دیدش نیست تا آن را مشاهده کند، زیرا قوام دیدن به این است که چیز مورد دید در برابر او باشد، تا به چشم طبیعى در آید و قابل رؤیت گردد و زمانى هم که روح از بدن خارج مى شود از بدن، جز لاشه اى جامد و کور و کر باقى نمى ماند و به همین جهت چنین نگاهى حتى براى کسانى که چشم برزخى دارند نیز ناممکن است.
گرچه نقل شده است که برخى صاحبان نفوس توانمند، روح خویش را در برابر خود دیده اند، ولى علامه طباطبایى (ره) آن را حقیقت عینى ندانسته، بلکه آن را تمثل ذهنى و صورت ادراکى قائم به شعور شخص برشمرده است. ولى شاید بتوان گفت گرچه این کار، براى انسان هاى عادى ناممکن است، علامه مجلسى (ره) گفته است که برخى حتى در زمان حیات طبیعى انسان، براى او بدن و قالب مثالى قایل شده اند که تنها انسان هاى بسیار قوى و ریاضت دیده قادرند در حال حیات مادى خود در آن تصرف کنند. بر این پایه براى افرادى از این دست، این امکان وجود دارد که با حفظ تعلق خود به بدن طبیعى، در بدن مثالى نیز تصرف کنند و در نتیجه خواهند توانست با دید برزخى، خود را در آن بدن مثالى مشاهده کنند.

آیا احضار روح و ارتباط طرفین زنده و مرده امکان دارد؟
تلاش براى ارتباط با عالم ماوراى ماده و احضار ارواح گذشتگان را حتى مى توان در مراسم مذهبى قبایل بدوى نیز مشاهده کرد. چنین باورى از سوى انسان دیروز و امروز، همواره دست آویز کسانى شده است که با باز کردن دکان عوام فریبى و استخدام ابزارآلات مخصوص با لطایف الحیل، مدعى ارتباط با عالم ارواح شده، مطامع خود را در این مسیر دنبال کرده اند. بى شک، ارتباط با عالم ارواح، امرى ممکن است و سیره ائمه معصوم علیهم السلام و تجربه تاریخى بشر، این امر را ممکن مى سازد.
در آموزه هاى دینى، احضارکننده روح، داراى جایگاه ویژه اى نیست تا چه رسد به این که براى چنین ویژگى او، ثواب و پاداشى در نظر گرفته شود. اگر چنین ویژگى براى زندگى فردى و اجتماعى و حتى اخروى افراد دستاوردى داشت، به یقین ائمه معصوم علیهم السلام، شیعیان و یا حتى اصحاب خاص خود را به چنین رویکردى ترغیب مى کردند و حال این که آن برگزیدگان الهى، شیعیان خود را به انجام تکالیف و پرهیز از گناه، ترغیب و آنان را از رفتار بیهوده اى که فرصت عبادت خداوندى و تلاش در آبادانى دین و دنیا را از آنان مى گیرد، بر حذر داشته اند.

ارتباط با ارواح
سخن گفتن با اولیاى الهى پس از مرگ یک سنت اسلامى است که مسلمانان بدون کوچک ترین تردید آن را انجام مى دادند. ابن هشام مى نویسد: على بن ابى طالب (ع) پیامبر (ص) را به کمک عباس بن عبدالمطلب و فضل بن عباس و قثم بن عباس غسل داد، آنگاه على (ع) پیامبر (ص) را به سینه خود چسبانید و پس از پوشانیدن او با کفن چنین گفت: «بابی انت و امی ما اطیبک حیا و میتا؛ پدر و مادرم به فدایت که چقدر خوشبو بودی و هستی هم در زمانی که زنده بودی و هم پس از مرگ.»
و نیز نقل مى کند: آنگاه که پیامبر (ص) درگذشت، ابوبکر وارد حجره پیامبر شد و پارچه از صورت پیامبر برداشت، او را بوسید و چنین گفت: «بابی انت وامی اما الموت التی کتب الله علیک فقد ذقتها ثم لن تصیبک بعدها موتة ابدا؛ پدر و مادرم، به فدایت مرگی را که خدا برایت مقرر کرد چشیدی، اما پس از آن هرگز مرگی نخواهی داشت.» (ابن هشام، سیره نبوى، ج 4، ص 662 و 655) آنگاه صورت او را پوشانید. وهابیان که هر نوع ارتباط با ارواح را منکرند، در مقابل این دو نص تاریخى که مستندترین تاریخ آن را نقل کرده است چه مى گویند؟!
ارتباط با ارواح، به اشکال مختلفى میسر است:
1. ارتباط بدون تخاطب طرفینى، مانند: الف) زیارت. ب) اعطاى خیرات و نیکى. ج) توسل. د) در مواردى که دلیل خاصى مانند توسل به پیامبر اکرم (ص) و ائمه اطهار (ع) و شهدا وجود دارد، این گونه ارتباط با ادله معتبر ثابت شده است و جز در موارد اندک، اختلافى در آن وجود ندارد.
2. ارتباط به صورت تخاطب طرفینى مانند:
الف) ارتباط با ارواح گذشتگان یا زندگان در خواب صادق؛ این ارتباط نیز گاه به اراده ارواح صورت مى گیرد و گاه به اراده شخص خواب بیننده، یعنى او با انجام بعضى کارها، زمینه دیدن آن شخص را در خواب فراهم مى کند. این نوع از ارتباط، به قدرى ذکر شده است که جاى هیچ انکارى ندارد.
ب) ارتباط با ارواح گذشتگان یا زندگان در بیدارى؛ آگاهى از عوالم دیگر در بیدارى نیز ممکن است. احضار روح به معناى اصطلاحى و مأنوس آن همین نوع از ارتباط است؛ البته عبارت بوعلى فقط در آگاهى از عوالم دیگر در بیدارى بود و ارتباط با ارواح به نحو تخاطب طرفینى، چیزى بیش از صرف آگاهى از عالم ارواح است و همان گونه که تخاطب طرفینى در خواب ممکن است، در بیدارى نیز ممکن خواهد بود.

شیوه ارتباط با ارواح
نحوه ارتباط با ارواح به نحو تخاطب طرفینى در بیدارى و ارزش علمى و حقوقى آن نیازمند مقدمات زیر است:
1- روح موجودى مجرد است و هرگز با حواس ظاهرى قابل ادراک نیست اما امکان ادراک آن با قوه خیال وجود دارد. قوه خیال، ادراک کننده جزئیات است و جزئیات محسوس به حس ظاهر و غیر آن را درک مى کند.
2- جدایى روح از بدن در حال حیات، به نحو ناقص امکان دارد و مورد طبیعى آن خواب است. جدایى روح از بدن در خواب، به اختیار انسان نیست اما این جدایى را مى توان به صورت مصنوعى و اختیارى نیز ایجاد کرد.
3- اراده انسان گاهى به قدرى قوى مى شود که مى تواند آن چه را روح دیگران به نحو غیر اختیارى انجام مى دهد، در اختیار خود بگیرد و آن کارها را با اختیار انجام دهد؛ مثلا اگر روح دیگران در خواب بدون اختیار به صورت ناقص از بدن خارج مى شود و با عالم دیگر ارتباط پیدا مى کند، انسان مى تواند روح خود را با اختیار خود با عالم دیگر ارتباط دهد؛ اما این گونه ارتباط تا این مقدار، یک طرفه و از سنخ آگاهى از عوالم دیگر است و ارتباطى به نحو تخاطب طرفینى با روح ندارد.
4- اراده قوى برخى نه تنها مى تواند افعال روح خود را در اختیار خود گیرد، بلکه گاهى مى تواند بر اراده دیگران نیز سیطره یابد و با قدرت خود افعال روح او را نیز، در اختیار خود گیرد؛ مثلا دیگرى را خواب کند و روح او را به صورت ناقص از بدن جدا کند و به دلیل سیطره بر آن، امورى را به او تلقین کند. این مقدار از ارتباط، فقط تصرف در قوه خیال روح شخص خوابیده است. گفته مى شود که شخص خواب کننده مى تواند روح شخص خوابیده را با ارواح دیگر ارتباط دهد و یا سؤال هایى را از او بپرسد و او در همان حال از زبان بدن خود پاسخ دهد و یا پس از بیدارى آن را پاسخ دهد.
5- ارواح مردگان طبق روایات و آیات، در عالم برزخ، در بهشت برزخى یا جهنم برزخى اند و خداوند به برخى از آنها اجازه ارتباط به نحو آگاهى یک طرفه از احوال زنده ها و گاهى اجازه ارتباط طرفینى به آنان مى دهد اما از آن جا که روح انسان هاى زنده در حالت طبیعى، تعلق به بدن دارد، قادر به ارتباط با ارواح دیگر نیست، مگر وقتى که از بدن جدا مى شود (در حال خواب) مى تواند با روح دیگرى ارتباط برقرار کند. از این رو، ارتباط روح شخص خوابیده با روح مردگان با اجازه الهى امکان پذیر است و نقل چنین خواب هایى به نحو خواب صادق به حدى است که قابل انکار نیست.
6- اراده قوى انسان مى تواند افعال روح را در اختیار خود گیرد یعنى همان گونه که دیگران در حالت خواب به صورت غیراختیارى روحشان از بدن به صورت ناقص جدا مى شود و با عالم دیگر امکان ارتباط پیدا مى کنند، او مى تواند در حالت بیدارى به اختیار خود این امکان را فراهم کند (گر چه ممکن است در این کار او به حالت خواب یا خلسه فرو رود). اگر چنین حالتى حاصل شود، همان گونه که به اذن خداوند ارواح مردگان مى توانند در خواب با ارواح زنده ها ارتباط طرفینى پیدا کنند، این ارتباط در حال بیدارى نیز براى چنین افرادى ممکن و میسر است.
7- از آن جا که عالم پس از مرگ، عالم پاداش و کیفر است و نه عالم فعل اختیارى، چنین ارتباط طرفینى از سوى ارواح مردگان چه در خواب و چه در بیدارى، جز با اذن و اراده الهى میسر نیست و اراده انسان زنده هرگز نمى تواند روح مرده اى را از بهشت یا جهنم برزخى خارج و در محضر خود حاضر کند (مراد از محضر، محضر مادى نیست)، مگر آن که اراده او با اراده الهى مطابق شود و این ارتباط به اذن خداوند صورت گیرد.
8- با توجه به این هفت مقدمه، امکان ارتباط طرفینى با ارواح اثبات مى شود، اما این نکته بدین معنا نیست که هر ادعا کننده اى در ارتباط با ارواح صادق باشد.
9- همه ادراکات افرادى که با ارواح ارتباط پیدا مى کنند، توسط قوه خیال صورت مى پذیرد و مسئله مهم در این جا این است که قوه خیال انسان، علاوه بر این که مى تواند چنین ارتباط صادقى را ادراک کند، محل ادراک القائات شیطانى و اوهام ساخته ذهن انسان نیز مى باشد؛ یعنى گاهى انسان بر اثر خیال پردازى ها و تلقین هاى خود، امورى را با قوه خیال خود ادراک مى کند که آنها را حقیقى مى پندارد و همچنین شیطان که از سنخ جن است، مى تواند در قوه خیال انسان تصرف کند و امورى را به او القا کند (نحوه القاى شیطان به قوه خیال انسان در جاى خود ثابت شده است) و تشخیص ادراکات صادق قوه خیال، از اوهام شخصى و القائات شیطانى دشوار است.
10- گفتارى که معمولا در مجالس احضار روح از زبان آنان گفته یا نوشته مى شود، به هیچ وجه حجت نیست و اعتبار ندارد و نمى تواند ملاک رفتار، قضاوت و عکس العمل دیگران قرار گیرد و هر کس بر اساس آن چه از طرق عادى از آن آگاه است، مسئول رفتار خود مى باشد؛ مگر آن که یقین حاصل شود.
11- اصل ارتباط با ارواح حرام نیست، مگر آن که مستلزم حرام مانند ایذاء مؤمن، غیبت و یا حرام دیگرى شود و هرگز آموختن علمى که این ارتباط را آموزش مى دهد، توصیه نشده است.
نتیجه این بحث این است که ارتباط با روح زنده و مرده امکان دارد و قوه خیال مدرک این ارتباط است. از آن جا که تشخیص ادراک صادق ارتباط با روح، از ادراک اوهام باطل شخصى و القائات شیطانى مشکل است، راهى براى اعتماد به آن وجود ندارد و آن چه از این طریق ادراک مى شود، حجیت ندارد و اعتبار حقوقى و قانونى نیز ندارد و نمى تواند مدرک قضاوت قرار گیرد مگر آن که براى شخص ادراک کننده به حد یقین برسد که تنها براى او حجت است. اصل چنین ارتباطى به دلیل خطراتى که در پى دارد و گاهى محرماتى که به دنبال مى آورد، به هیچ وجه توصیه نشده است.