کتاب الاتقان فی علوم القرآن

کتابی به گونه دائرة المعارف، از مهمترین و جامع ترین کتب در تاریخ بیش از هزار ساله علوم قرآنی و قرآن و در زمینه تحقیق های مربوط به قرائت، نگارش و درک قرآن و آثار مرجع در این زمینه، به زبان عربی. این کتاب به علت جامعیتش بر تمام آثاری که توسط علمای دیگر که به طور انفرادی انجام شده، ارجح است. نویسنده آن جلال الدین عبدالرحمن سیوطی، فقیه، محدث و دانشمند معروف مصری است. الاتقان، شرحی مفصل از حروف، کلمه ها، شأن و محل نزول، کتابت، ایجاز، ناسخ و منسوخ و دیگر قواعد قرآن، علم تفسیر و مفسران قرآن را مورد بحث قرار داده است.

معرفی اجمالی نویسنده:
جلال الدین عبدالرحمن بن ابی بکر.... سیوطی، یا ابوبکر محمد جلال الدین سیوطی، مکنی به "ابوالفضل" از دانشمندان مشهور و نویسندگان پرآثار مصری که در سال 849 هـ ق در «اسیوط» یا «سیوط» در قاهره متولد شد. اجدادش ایرانی و از چند نسل قبل از او در بغداد زندگی می کردند و بعدا در مصر، اقامت کردند. پدرش قاضی و مدرس علم فقه در قاهره بود. سیوطی حدود 8 سالگی قرآن را حفظ کرد. او علاوه بر آن که حافظ قرآن بود، حدود صدهزار حدیث از برداشت و سه اثر در علم حدیث تألیف کرده است. وی به تحصیل در تمامی علوم متداول آن زمان پرداخت و به خصوص در فقه و حدیث و مبانی و تفسیر و بیان و بدیع و نحو و تاریخ و لغت متبحر و بر معاصرین خودش، مقدم و در ادبیات و رجال و تراجم احوال و علوم دیگر، صاحب تألیفات شد. از 17 سالگی کار نویسندگی را شروع کرد. سال 869 هـ ق، سفری به مکه برای حج داشت و بعد به قاهره برگشت و در سال 872 هـ ق بر کرسی تدریس پدرش نشست و سال891 هـ ق در مدرسه بزرگی، مدرس شد. او بعد از 15 سال، سال 906 هـ ق، از آن کناره گرفت و بر کنار و در سن 40 سالگی منزوی شد و زندگیش را وقف مطالعه و نگارش کرد و با پشتکاری که داشت بیشتر از 500 اثر به صورت کتاب و رساله از خود به جا گذاشت که بعضی از آن مختصر و بعضی بسیار مهم و مفصل است. وی سال 911 در سن 61 سالگی در قاهره از دنیا رفت. از آنجا که نویسنده، توجه خاصی به قرآن داشت، حدود شش کتاب در این زمینه نوشته که مهمترین آنها همین «الاتقان» است. این کتاب در دو جلد با هشتاد فصل است که هرکدام از آنها «نوع» نام دارد.

- جلد اول فقط در مقدمات علوم تفسیر و رسوم تنزیل است. بعضی از موضوعات و مباحث مورد بحث عبارتند از: شناخت آیات مکی و مدنی، شناخت آیاتی که در سفر و حضر بر پیامبر نازل شد، اولین قسمتی که از قرآن نازل شده، شناخت آخرین آیه قرآن، شأن نزول آیات، گردآوری و تدوین قرآن، آداب تلاوت قرآن، آنچه در قرآن به غیر از لغت عرب است، در شناخت ادواتی که مفسر به آن نیاز دارد (بحث زبانی، ادبی و بلاغی)، در شناخت قواعد مهمی که مفسر به آن نیاز دارد، در شناخت محکم و متشابه، اعراب، عام و خاص، مقدم و موخر، مجمل و مبین، مطلق و مقید، مفهوم و منطوق، حقیقت و مجاز، تشبیه و استعاره های قرآنی، مباحثی درباره حروف مقطعه، مناسبت آیات و سور، اعجاز و امثال قرآن، سوگندهای قرآنی، جدل های قرآن، بحث در مبهمات، موضوعاتی در بیان فاضل و افضل و فضایل. (بحث درباره اینکه آیا قرآن غث و سمین دارد و یا خیر، در رسم الخط و آداب نوشتن قرآن، در شناخت تفسیر و تأویل و نیاز به آن، در شناخت شروط مفسر و آداب تفسیر و طبقات مفسرین (زندگینامه).

روش نویسنده:
مؤلف، ابتدا موضوع را بیان کرده و نام مشهورترین افرادی که درباره آن موضوع تألیفاتی دارد، برده و بعد فایده آن موضوع و اهمیت و نقش آن را در شناخت و تفسیر معانی قرآن، مستدل مطرح می کند. سپس به نکات ریز و مسائل مربوط به آن با استشهاد به قرآن و حدیث و سخن بزرگان می پردازد. در موارد زیادی، نظر خودش را در آخر فصل می گوید.

منابع مهم تألیف (الاتقان):
البرهان فی علوم القرآن (علی بن ابراهیم مشهور به حوفی)
فنون الافنان فی علوم القرآن و المجتبی فی علوم تتعلق بالقرآن (ابن جوزی)
جمال القراء (علم الدین سخاوی)
المرشد الوجیز (ابوشامه مقدسی)
مواقع العلوم من مواقع النجوم (جمال الدین بلقینی)
البرهان فی علوم القرآن (بدرالدین زرکشی)، که این کتاب، اصلی ترین منبع تألیف «الاتقان» است.

ترجمه و نشر:
3 ترجمه از آن به زبان فارسی: 1- ترجمه ای ظاهرا متعلق به زمان قاجاریه 2- عنوان دائرة المعارف قرآن، ترجمه محمدجعفر اسلامی 3- دو جلد، ترجمه سیدمهدی حائری قزوینی. در مصر و قاهره و کلکته نیز چاپ شده است.