کتاب اخلاق منصوری

کتابی است در علم اخلاق از نظر حکمت و فلسفه اسلامی به زبان فارسی، در سال دهم هجری قمری، نویسنده آن "غیاث الدین منصور دشتکی شیرازی" از علما و حکما بزرگ اسلامی است. این کتاب (اخلاق منصوری) در واقع، بخش حکمت عملی یا تهذیب اخلاق، از کتاب «دائرة المعارف بسیار مهمی بنام جام جهان نما» از خود نویسنده است که به علت اهمیت به عنوان اثری مستقل، تدوین و از مطالب و فحوای آن، راه تهذیب اخلاق و رفتار با خالق و چگونگی تحصیل ملکات فاضله در دنیا و آخرت و... نشان داده شده است. «اخلاق منصوری» با بیان استدلالی و با انشایی ادبی و شیوا نوشته شده، در عین حال تشبیهات و تمثیلات زیادی در آن بکار رفته و به افکار و آرای بزرگانی چون ارسطو، فارابی، افلاطون، ابن سینا، سهروردی، غزالی و صدرالدین محمود دشتکی (پدر مؤلف) استشهاد شده است.

معرفی اجمالی نویسنده:
غیاث الدین، منصور بن (میر) صدر الحکما یا صدرالدین محمد حسینی دشتکی، به "غیاث الحکماء" و "امیر غیاث الدین" معروف و به "خاتم الحکما"، استاد البشر و عقل حادی عشر در میان بزرگان تراجم، موصوف بود. وی متولد شیراز و در قرن دهم هـ ق، زندگی می کرد. در علوم مختلف از جمله کلام، حکمت و فقه در آن دوران بی نظیر بود. منصور دشتکی در سن 14 سالگی داعیه جدال و مناظره در مطالب علمی با "علامه دوانی" را داشت. در سن 20 سالگی از تحصیل علوم گوناگون فارغ شد و سال 936 هـ ق در زمان سلطنت شاه تهماسب صفوی او صدراعظم شاه و به لقب "صدر صدور ممالک" ملقب شد. غیاث الدین منصور، عاقبت در نتیجه مباحثاتش با "شیخ علی محقق کرکی" در محضر سلطان از صدارت استعفا داد و به شیراز رفت و همانجا ساکن شد و مدرسه «منصوریه» را تأسیس کرد و همانجا به تدریس و تألیف پرداخت. از اساتید اولیه او، پدرش بود و از شاگردان مشهورش "شرف جهان قزوینی" می باشد. تألیفات و آثار زیادی از او به جای مانده که برخی از آنها عبارتند از: همین کتاب اخلاق منصوری، «الاساس» در هندسه، «تعدیل المیزان» در منطق، «الاشارات و التلویحات و التجرید» در حکمت، «معالم الشفا» در طب، «لوامع و معارج» در هیئت، «جام جهان نما» در فنون حکمت که یک دائرة المعارف بزرگی به فارسی می باشد. وفات غیاث الدین را بین سالهای 940 تا 948 در شیراز گفته اند که در بقعه ای از مدرسه منصوریه مدفون است.

ساختار کتاب بطور اجمال:
کتاب حاوی دو بخش اصلی (دو مجلی) است: «مجلی اول» در بیان ماهیت انسان اشاره به اینکه چگونه به سعادت و نیکبختی در دو سرا می شود دست پیدا کرد و این خود مشتمل بر 4 تجلیه است: 1- اثبات وجود انیت و ماهیت روح مجرد و نفس انسانی، مشتمل بر چند جلوه. 2- در بیان هیکل انسان و بدن آدمی و تشبیه آن به حصار و قلعه، مشتمل بر 3 جلوه، 3- اشاره به اینکه جانشینی انسان بر خدا در روی زمین و نقد دیدگاه دوانی در این مطلب. 4- بیان راه رسیدن به سعادت و خوشبختی که در آن دیدگاه حکما و عرفا در ماهیت کمال و سعادت حقیقی و نقش اخلاق، به تفضیل بیان و کاوش شده است. مؤلف در پایان این بحث اخیر به علل حبوط نفس و تعلق آن به بدن پرداخته است.
«مجلی دوم» شامل سه تجلیه 1- در تهذیب و بیان اصول اخلاق در دو حوزه عقل نظری 2- کیفیت سلوک با خلق و خدا و فضایل و رذایل و قواعدی که رعایت آنها باعث حفظ صحت نفس است. 3- آداب ملوک و مملکتداری و آنچه که بر پادشاهان واجب است.
مؤلف در عین اینکه از روش استدلالی استفاده کرده، ولی گاهی به آیات قرآن مجید و روایات معصومین علیهم السلام نیز استناد داشته و از اشعار فارسی و عربی بهره برده است. این کتاب که از نمونه های ارزشمند ادبی قرن دهم هجری و با نثر مسجع می باشد، از مهم ترین منابع علم اخلاق مانند «احیاء العلوم غزالی» و «اخلاق ناصری خواجه نصیر طوسی» و «تهذیب الاخلاق ابن مسکویه» استفاده نموده است. نسخه ای خطی از آن به شماره 86 اخلاق در کتابخانه آستان قدس رضوی موجود است.