وجوب توبه و فضیلت آن

توبه، شعبه ای از فضل عظیم الهی و دری است از رحمت رحیمی خداوند که به روی بندگان خود باز فرموده است. اگر این در بسته بود، رستگاری برای کسی نبود زیرا سرشت  بشر با آلودگی و خطا کاری و گناه پیوسته است به طوری که هر بشری به حسب اعمال جارحه و جانحه( اعضا و قلب) خود را به انواع آلودگی ها مبتلا خواهد ساخت، مگر آن مقداری که خداوند او را حفظ فرموده باشد.

حقیقت توبه:
پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: «پشیمانی از گناه، توبه است».
حضرت باقر علیه السلام فرمود: «در توبه پشیمانی کفایت است.»
حضرت صادق علیه السلام می فرماید: «نیست بنده ای که گناهی کند پس پشیمان گردد، مگر اینکه خداوند او را می آمرزد پیش از آنکه از او طلب آمرزش کند.»
بنابراین، حقیقت توبه همان پشیمانی از گناه است از جهت زشتی آن نزد خداوند و اینکه خلاف رضای او است، مانند غلامی که کاری را برخلاف رضای مولایش انجام دهد و غافل باشد که مولا او را می بیند چون فهمید که او را می دیده البته سخت از کردار خود پشیمان می شود.

وجوب توبه و فضیلت آن:
توبه از گناهان چه کبیره و چه صغیره، به اتفاق جمیع علماء و به حکم عقل واجب است. چنانچه محقق طوسی در تجرید الکلام و علامه حلی در شرح آن فرموده اند که: به توبه دفع ضرر می شود و دفع ضرر هم عقلا واجب است پس توبه به حکم عقل واجب است و در قرآن مجید می فرماید «توبه کنید و به سوی خداوند رجوع کنید همه شما، باشد که رستگار شوید» ( سوره نور/ آیه 31)، و نیز می فرماید: «ای کسانی که به خدا ایمان آورده اید توبه کنید و به خدا رجوع نمایید، توبه خالص ( تنها برای رضای خدا)، امید است پروردگار شما گناهانتان را  تلافی فرماید» ( سوره تحریم/ آیه 8).

توبه نصوح کدام است؟
مجلسی علیه الرحمه در شرح کافی در معنی توبه نصوح، چند وجه از مفسرین نقل نموده است:

1-  توبه خالص و پاک برای رضای خدا. یعنی فقط به منظور مخالفت امر خدا از گناه پشیمان شده باشد نه از ترس دوزخ و طمع بهشت. و محقق طوسی (در تجرید الکلام) فرموده است: پشیمانی از گناهی برای ترس از دوزخ توبه نیست.

2- توبه اندرز بخش که مردم را به مانند خود تشویق کند یعنی طوری توبه کند و گذشته خود را اصلاح نماید که هر گناهکاری آثار توبه او را ببیند، به توبه مایل شود و او هم اهل توبه بشود که در این حال به عمل خود دیگران را نصیحت کرده و به توبه کردن دلالت و راهنمائی نموده است. یا اینکه توبه اندرز کننده صاحبش باشد به اینکه از هر گناهی کنده شود و تا آخر عمر پیرامون هیچ گناهی نگردد.

3- توبه رفو کننده ( از نصاحت به معنی خیاطت باشد). یعنی  توبه ای که به وسیله آن هر چه از پرده دیانت پاره شده است، دوخته شود و توبه کننده را با اولیای خدا و دوستان او به هم گرد آورد.

4- نصوح، صفت توبه کننده باشد. یعنی توبه شخصی که نصیحت کننده خودش باشد به آن توبه. به این معنا که بر وجه کامل توبه کند که تمام آثار گناه را از دل ریشه کن سازد. به وسیله اینکه خود را در بوته ریاضت آب کند و تیرگی گناهان را از آن بزداید و به حسناتش بیاراید.

شخص توبه کننده باید گناهان خود را مفصلا در نظر گیرد و در برابر هر شری که از او سر زده، خیری که در برابر آن است به همان مقدار به جا آورد. مثلا در برابر گناه گوش دادن به غنا و آلات لهو، استماع قرآن و حدیث و موعظه و مسائل دینی کند و در برابر مس خط قرآن مجید بدون طهارت، سعی در اکرام آن و تلاوتش نماید و در برابر مکث در حال جنابت، در مسجد اعتکاف کند و در برابر نظر کردن به حرام سعی در نظر کردن به چیرهائی  که نگریستن  به آنها عبادت است نماید، مانند نظر کردن به خط قرآن مجید، و نظر به والدین از روی شفقت، و نظر به صلحاء از سلسه جلیله سادات و نظر به عترت و مانند این ها. در حقوق مردم، پس از توبه، زیاد از مال خود صدقه بدهد و اگر غیبت بود پس از توبه، مدح و ثنای آن مومن را زیاد بگوید و صفات نیکش را آشکار سازد و خلاصه هر گناهی پس از توبه از آن، عبادتی که ضد آن است به جا آورد، چنانچه طبیعت جسمانی مرض ها  را به ضدش معالجه می کند. ( پایان فرمایش مجلسی).

فضیلت توبه:
1- محبوبیت نزد خداوند – در سوره بقره / آیه 222 می فرماید: «به درستی که خداوند بسیار توبه کنندگان را دوست می دارد». حضرت صادق علیه السلام می فرماید: «خداوند  به توبه بنده مومن خود شاد می شود، چنانچه یکی از شما هنگام یافتن گمشده خود شاد می گردد.»

2 -  تبدیل گناه به حسنه- به واسطه توبه نه تنها تاریکی گناه برطرف می شود، بلکه به جایش نور طاعت جایگزین می شود. چنانچه در سوره فرقان/ آیات 68-70 می فرماید: «و کسانی که با خدا معبود دیگری نخوانند و نفسی را که خداوند حرام فرموده نکشند جز به حق، و دزدی و زنا نکنند و هر که چنین کند گرفتار گناه باشد و عذابش دو چندان است در  روز قیامت، و به خواری در آن جاودان بماند. جز آنکه توبه کند و بگرود و کار شایسته کند و آنانند که خدا بدکرداری هایشان را به خوش کرداری بدل کند و خدا آمرزنده و مهربان است»

3- مورد ثنا و دعای ملک- در سوره مومن/ آیات 7-9 می فرماید: «ملائکه ای که عرش خدای را به دوش برمی دارد و ملائکه ای که در گرد عرشند، همه به حمد و ستایش پروردگار خود تسبیح می گویند و برای کسانی که گرویده اند آمرزش می جویند و می گویند: پرورگارا رحمت و علمت همه چیز را فرا گرفته است، کسانی را که توبه کردند و از راه تو پیروی کردند، بیامرز و آنها را از عذاب دوزخ نگهدار- پروردگارا ایشان را به بهشت عدنی  که بدان ها وعده فرموده ای درآور با هر که شایسته باشد، از پدرانشان و همسرانشان و فرزندانشان، زیرا تو عزیز و حکیمی. و ایشان را از بدکرداری ها بر کنار دار و هر که را از بد کرداری ها در آن روز نگهداری، به او مهر ورزیده ای و این است آن کامروائی بزرگ.»

4- توبه کننده بهشتی است- در سوره آل عمران می فرماید: «آن کسانی که گناه زشتی به جا آورند یا به خود ستم کنند، پس خدای را یاد کنند و طلب آمرزش نمایند از او برای گناهانشان، کیست آمرزنده  گناهان مگر خدا، و اصراری بر گناهی که کرده اند نداشته باشند در حالی که دانا باشند، ایشان جزایشان آمرزشی است از طرف پروردگارشان و بوستان هائی است که از زیر عمارت آن ها جوی ها جاری است، در حالی که همیشه و جاویدان در آنها خواهند بود و خوب است جزای کسانی که برای خدا کار کنند.»

5- توبه سبب طول عمر و سعه عیش و رفاهیت است. در آیه 3 سوره هود می فرماید: «و طلب آمرزش کنید از پروردگار خودتان. پس به سوی او رجوع کنید که اگر به سوی او توبه نمودید، برخوردار کند شما را برخورداری نیک تا آخر عمرهائی که برای شما مقدر شده است.»  از حضرت صادق علیه السلام مرویست: «کسانی که به سبب گناهان، عمرشان کوتاه شده و می میرند، بیشترند از کسانی که که با اجل مقدرشان می میرند». و خلاصه چنانچه گناه عمر را کوتاه می کند، توبه عمر را دراز می نماید. و در سوره  نوح/آیات 10-12 می فرماید: «آمرزش طلبید از پروردگارتان، به درستی که او بسیار آمرزنده است. از آسمان برای شما ابر بسیار بارنده و پی در پی ریزنده بفرستد، و شما را به مال ها و پسران مدد دهد»، یعنی اموال و اودلاتان را زیاد می گرداند.

6- توبه سبب استجابت دعا است.

7- توبه مورد قبول و بشارت خداوند است. در سوره شوری/ آیه 25 می فرماید: «و او است خدائی که توبه را از بندگانش می پذیرد و از کارهای زشت در می گذرد و می داند  آنچه را می کنید.» حضرت صادق علیه السلام می فرماید: «خداوند عزوجل به داوود علیه السلام فرمود: ای داوود گناهکاران را مژده ده و صدیقان را بیم ده. عرض کرد: چگونه به گنه کاران مژده و به صدیقان بیم دهم؟ فرمود: به گنه کاران مژده ده که من توبه را می پذیرم و از گناه در می گذرم و صدیقان را بیم ده که مبادا به کردار خود عجب کنند و خودبین شوند زیرا هیچ بنده ای را من پای حساب نکشم جز آنکه هلاک باشد.»

8- گناه هر چه و هر قدر باشد به توبه پاک می شود. در سوره زمر/ آیه54 می فرماید: «بگو ای محمد صلی الله علیه و آله خدای تعالی می فرماید: ای بندگان من، آنان که بر نفس های خود اسراف کرده اند یعنی گناهان را از حد گذرانیده اند، از بخشش خدا نومید مشوید، به راستی که خدا می آمرزد گناهان را همه آن را ( چه کبیره و چه صغیره اگر چه از حد گذشته باشد). به درستی که خدای تعالی آمرزنده گناهان و مهربان بر بندگان است و رجوع نمائید از گناهان و به جد تمام به سوی پروردگارتان متوجه شوید ( به وسیله اطاعت) و گردن نهید و منقاد شوید در آنچه به شما امر کند پیش از آنکه عذاب الهی شما را بیابد پس یاری داده نشوید». یعنی هیچکس نباشد که شما را در دفع آن عذاب یاری کند و در این سخت تأکید در توبه و انابه شده است. حضرت رضا علیه السلام از بعضی از اصحاب خود شنیدند که می گفت: خدا لعنت کند کسی را که با علی علیه السلام  جنگید. حضرت فرمود بگو مگر کسی که توبه کرد و  اصلاح نمود حال خود را، پس فرمود: گناه کسی که علی علیه السلام را یاری نکرد و پشیمان هم نشد، بزرگتر از گناه کسی که با علی علیه السلام جنگید و پشیمان شد و توبه و انابه نمود. از این حدیث دانسته می شود که اعظم گناهان، یعنی جنگ با امام و وصی پیغمبر هم به توبه قابل  بخشش  است.

9-توبه به شکستن آن باطل نمی شود. اگر شخص تائب عهد خود را با خدا شکست و باز گناه کرد، توبه سابقش باطل نمی شود بلکه واجب است از گناه تازه اش توبه کند.  و خلاصه هر اندازه بر اثر غلبه هوا و شیطان توبه را بشکند، باز باید توبه نماید و آمرزیده خواهد شد. محمد بن مسلم از حضرت باقر علیه السلام روایت کرده که فرموده «ای محمد بن مسلم گناهان مومن که از آن توبه کرده، آمرزیده شده است، و باید برای آینده پس از توبه و آمرزش کار خوب کند. به خدا این فضیلت نیست مگر برای آنها که ایمان دارند. من گفتم: اگر پس از توبه و استغفار از گناهان باز گناه کرد و باز توبه نمود؟ در پاسخ فرمود: ای محمد بن مسلم تو پنداری که بنده مومن از گناه خود پشیمان گردد و از آن آمرزش خواهد و توبه کند، سپس خدا توبه اش را نپذیرد؟ گفتم: چند بار این کار را کرده  است گناه می کند و از خدا آمرزش می خواهد. فرمود: «آنچه مومن به آمرزش خواهی و توبه باز گردد، خدا هم به آمرزش او برمی گردد و به راستی که خداوند زیاد آمرزنده و مهربان است. توبه را می پذیرد و از بدکرداری ها در می گذرد. مبادا مومنین را از رحمت خدا نومید سازی.»

10- باب توبه تا آخرین دم باز است. رسول خدا صلی الله علیه  و آله فرمود: «هر کس یک سال پیش از مرگ خود توبه کند، خدا توبه اش را می پذیرد. سپس فرمود: یک ماه بسیار است، هر که یک هفته پیش از مرگش توبه کند، خدا توبه اش را می پذیرد. سپس  فرمود:  یک هفته بسیار است هرکس یک روز پیش از مرگش توبه کند، خدا توبه اش را می پذیرد. سپس فرمود: یک روز بسیار است هرکس پیش از دیدار آخرت ( و ملک الموت) توبه کند، خدا توبه اش را می پذیرد.» مجلسی علیه الرحمه در این حدیث احتمال داده که بیان مراتب توبه از جهت قبول و کمال باشد زیرا توبه کامله که تیرگی های گناه را از قلب پاک کرده و آن را تدارک نماید و آینه قلب را به انواع تضرع ها و حسنات روشن سازد، غالبا در کمتر از یک سال حاصل نمی شود. و اگر یکسال نشد پس لااقل یک ماه و اگر آن هم نشد لااقل یک هفته و هکذا. و اما مراد از وقت معاینه که در اخبار ذکر شده به اینکه توبه در آن وقت فایده ندارد، شیخ بهائی در اربعین می فرماید: مراد دیدن ملک الموت است و ممکن است مراد علم به مرگ خود و قطع طمع از حیات باشد، مثل اینکه مرگ را می بیند. و یا اینکه مراد دیدن پیغمبر صلی الله علیه و آله و ائمه اطهار علیهم السلام است. و بالجمله توبه هنگام یقین به مرگ، به اجماع علماء باطل و بی فایده و صریح قرآن مجید است که «و نیست توبه برای کسانی که گناهانی به جا می آورند و از آنها توبه نمی کنند  تا هنگامی که مرگشان برسد. آن گاه می گویند اینک توبه کردم و نیست توبه برای کسانی که با کفر می میرند. ایشانند که برایشان عذاب دردناکی آماده کرده ایم» (سوره نساء/ آیه 18). «جز این نیست که بر خدا حتم است قبول توبه و رجوع به مغفرت برای کسانی که گناه می کنند و به زودی توبه می نمایند و به اطاعت خدا برمی گردند. پس ایشانند که خداوند به مغفرت به ایشان رجوع می نماید و خداوند دانا و حکیم است.» (سوره نساء / آیه 17)

توبه واجب فوری است:
شیخ بهائی علیه الرحمه در شرح اربعین فرمود: شکی در وجوب فوری توبه نیست زیرا گناهان مانند سم های ضرر رساننده به بدن است، و چنانچه برخورنده سم واجب است در معالجه شتاب کند تا بدنش هلاک نشود و از بین نرود، همچنین بر گنه کار واجب است ترک گناه و سرعت در توبه از آن، تا دینش ضایع نگردد، و گنه کاری که در توبه مسامحه کند و به وقت دیگر تأخیر اندازد، بین دو خطر بزرگ خود را قرار داده است که اگر از یکی  سالم بماند، به دیگری مبتلا خواهد شد.

اول- رسیدن مرگ ناگهانی به طوری که از خواب غفلت بیدار نشود، مگر مرگ خود را ناگهان ببیند، چنانچه در قرآن مجید می فرماید: «آیا در امانند اهل قریه ها که مرگ ایشان را بگیرد، در حالی که خوابیده اند» که در آن حال باب توبه مسدود و یکساعت مهلت می خواهند ولی اجابت نمی شود. چنانچه در قرآن مجید می فرماید «انفاق کنید از دارائی خود پیش از اینکه مرگ یکی از شما برسد و بگوید پروردگارا مرگ مرا به تأخیر انداز به مدت کمی تا تدارک گذشته کنم. و هیچ گاه خداوند مرگ کسی را هنگام رسیدنش به تأخیر نخواهد انداخت.» در تفسیر این آیه شریفه، گفته شده که شخص محتضر به ملک الموت می گوید: یک روز مرا مهلت ده تا از گناهان خود توبه کنم و برای سفر آخرتم توشه ای تدارک کنم. می گوید: روزهای عمرت به سر آمد. گوید: یک ساعت مرا مهلت بده. می گوید: ساعت های عمرت تمام شد. پس باب توبه بر او بسته می شود و روح از بدنش  خارج می گردد، با هزاران حسرت و ندامت بر عمر گذاشته اش. و گاهی می شود که در آن حال، اصل ایمان هم به خطر می افتد.

دوم- آنکه به واسطه پاک نکردن آلودگی خود به گناه به وسیله توبه؛ تاریکی و تیرگی گناهان بر دل زیاد می شود، تا به حد "رین و طبع" می رسد که دیگر قابل پاک شدن نیست زیرا هر گناهی که شخصی می کند، ظلمتی در دلش پیدا می شود، مانند نفسی که به آینه دمیده می شود. هرگاه ظلمت گناهان بر قلب زیاد شد رین (چرک) می شود. چنانچه بر اثر زیادتی بخار نفس بر آینه، آن را زنگ می گیرد. و هر گاه رین قلب زیاد شد «طبع» می شود ( یعنی مهر شده و بسته می گردد به طوری که هیچ حقی را نمی فهمد  و  نمی پذیرد) چنانچه بر اثر زیاد شدن زنگ آینه، آن را جرم می گیرد به طوری که دیگر قابل صیقلی شدن نخواهد بود. چنین قلبی در روایات، قلب منکوس و قلب اسود نامیده شده است.