علما و بزرگان پیشین پیرامون تفسیر موضوعی قرآن

تفسیر موضوعی هرچند به صورت مقطعی و بر محور موضوعات خاص در کلمات علمای گذشته نیز بسیار دیده می شود، ولی باید اعتراف کرد که هیچکدام لااقل تا آنجا که ما سراغ داریم تفسیر موضوعی را بر تمام محورها مطرح نکرده اند. از کسانی که در این موضوع پیشگام بوده اند مرحوم «علامه مجلسی» است که در هریک از فصول بحارالانوار وارد می شود آیات مربوط به آن موضوع را جمع آوری می کند، سپس یک دید کلی بر همه آنها می افکند، در بعضی از موارد مفسران را نقل می کند و در تبیین این آیات می کوشد. مثلا در جلد 67 هنگامی که درباره «قلب» و «سمع» و «بصر» و معنی آنها در قرآن مجید سخن می گوید، دهها آیه در این زمینه از قرآن جمع آوری کرده، و بعد از ذکر روایتی از کافی به تبیین کلی معنی آنها پرداخته، و در حدود ده صفحه در این زمینه بحث می کند. در جلد 58 در فصل حقیقت «خواب» و تعبیر آن نخست بیش از ده آیه از آیات قرآن را در این موضوع جمع آوری کرده سپس چندین صفحه به تفسیر آنها می پردازد. در جلد 22 در نخستین باب که از ماجراهای یهود و نصارا و مشرکان بعد از هجرت بحث می کند دهها آیه از سوره های مختلف قرآن را در همین موضوع جمع آوری کرده، سپس به بحث و تفسیر آنها پرداخته است. این محقق بزرگ همین کار را در فصول دیگر این کتاب عظیم انجام داده است.

از نمونه های دیگر از تفسیر موضوعی در کلمات بزرگان پیشین کتابهائی است که تحت عنوان «آیات الاحکام» نوشته شده، در این کتابها آیات مربوط به احکام فقهی مثلا آیات مربوط به اجزاء و شرائط نماز، و اجزاء و شرائط روزه و حج و نکاح و طلاق، احکام حدود و دیات و قضاوت اسلامی و غیر اینها به صورت موضوعی جمع آوری و در کنار هم مورد بررسی قرار گرفته است. ظاهرا اولین کتابی که در این زمینه تألیف شده «کتاب احکام القرآن» «محمدبن صائب کلبی» است که از یاران امام باقر(ع) و امام صادق (ع) بوده، او که در سال 146 وفات کرد حتی قبل از شافعی امام معروف اهل سنت ( متوفای 204) به تألیف چنین کتابی پرداخت. بعد از او نیز گروه زیادی از بزرگان فقها و دانشمندان دست به تألیف کتابهائی در زمینه آیات الاحکام (گاه به همین نام، و گاه به نامهای دیگر) زدند که مرحوم محدث تهرانی در کتاب «الذریعه» بالغ بر 30 کتاب از این دسته را نام می برد که مشهورترین آنها در میان علما و فقهای امروز کتاب آیات الاحکام مرحوم محقق اردبیلی، موسوم به «زبده البیان» و آیات الاحکام مرحوم فاضل مقداد موسوم به «کنز العرفان» است.

در کتاب اخیر آمده است که مشهور دانشمندان این است که تعداد پانصد آیه در قرآن مجید درباره احکام فقهی وجود دارد و این با محاسبه آیات مکرر در این زمینه است والا عدد آن کمتر از این می شود. و نیز کتابهایی همچون «اعجاز قرآن از نظر علوم امروز» که در آن آیاتی که مربوط به اکتشافات علمی امروز است و جزء معجزات علمی قرآن محسوب می شود و «جامعه و تاریخ یا حقوق در قرآن مجید» عناوینی است که برای تلاشهای مستمر در زمینه تفسیر موضوعی دیده می شود. کتابهائی در زمینه قصص قرآن نیز تألیف یافته که داستانهای انبیا را با گردآوری آیات قرآن تشریح می کند. ولی با اینهمه باید اعتراف کرد هریک از این کتابها ناظر به تفسیر موضوعی در یک شاخه محدود و معین است، نه یک تفسیر کلی و جامع پیرامون تمام موضوعات قرآن. در این اواخر تلاشها و کوششهای قابل توجهی برای تفسیر موضوعی قرآن بطور گسترده صورت گرفته است که شایان هرگونه تقدیر است. و از جمله کتابهائی را که در این زمینه می توان نام برد کتاب «مفاهیم القرآن» می باشد که تاکنون چندین جلد آن به فارسی و عربی انتشار یافته و کتاب با ارزشی است. ولی با تمام این تلاشها و کوششهای شایان تقدیر، باید اعتراف کرد که هنوز مسأله تفسیر قرآن به شکل «موضوعی» دوران طفولیت خود را می گذراند، و سالها طول خواهد کشید تا همچون تفسیر «ترتیبی» مقام شایسته خود را پیدا کند، و این ممکن نیست مگر با تلاشهای پیگیر دانشمندان و مفسران که با استفاده از تجارب گذشتگان این موضوع را پیش برند و به کمال مطلوب برسانند.