غیبت از دیدگاه قرآن و روایات

شکی نیست که غیبت از گناهان کبیره است و مرتکب کبیره مستحق دوزخ است، چنان که در ذیل آیه شریفه "إنَّ تَجتَنبُوا کَبائِرَ  ما تُنهَونَ عَنهُ نُکَفَّر عَنکُم سَیئَّاتِکُم وَندخِلکُم مُدخَلاً کَریما"(سوره نساء /آیه31)، اگر از گناهان کبیره ای که از آن نهی شده اید اجتناب کنید گناهان کوچک شما را می پوشانیم و در جایگاهی نیکو واردتان می سازیم. امام صادق علیه السلام فرمود: "الکَبائِرُ التَّی أوجَبَ اللهُ عَزَّوَ جَلَّ عَلَیها النار"، گناهان کبیره گناهانی است که خداوند مجازات آتش برای آن ها مقرر داشته است.

قرآن کریم در چند مورد شدیداً از غیبت نکوهش نموده و از آن نهی کرده است، از جمله:

"وَ یَلُ لِکُلِ هُمَزِهَ لُمَزَه"(سوره همزه / آیه 1)، وای بر عیب جویان هرزه گوی.

"....وَ لاَ یَغتَب بَعضُکُم بَعضاً أیحِبُّ أحَدُکُم أن یَأکُل لَحمَ أخیهِ مَیتاً فَکَرِ هتُمُوهُ" (سوره حجرات /آیه 12)، هیچیک از شما از دیگری غیبت نکند. آیا کسی از شما دوست دارد که گوشت مردار بردار خود را بخورد؟ ]به یقین[ همه شما از این کار کراهت دارید  ]پس بدانید که غیبت کردن مانند خوردن گوشت مرده بردار دینی است، از آن سخت بپرهیزید.[ 

از این دو آیه استفاده می شود که در غیبت انگیزه عیب جویی شرط است، زیرا در آیه اول از غیبت به عنوان عیب جویی و هرزه گویی مذمت شده و در آیه دوم غیبت را با خوردن گوشت مردار برادر دینی تنظیر نموده و این تنظیر به خاطر آن است که غیبت ترور شخصیت دیگران است؛ گویی غیبت کننده به وسیله غیبت شخصیت آن ها را له کرده و از صحنه بیرونشان می کند. در این جا غیبت کننده با غیبت دو کار انجام می دهد: یکی آن که دیگری را بی آبرو می کند؛ دوم آن که بدین وسیله برای کسب وجاهت و آبروی خویش دست و پا می کند و در حقیقت ترور شخصیت دیگران را مایه حفظ آبروی خود می پندارد و به اصطلاح شخصیت خود را در گرو مردن دیگران و پایمال کردن آن ها می بیند، نکته دیگری که از این آیه استفاده می شود این است که غیبت تنها در مورد مسلمین حرام است زیرا دو عبارت «بَعضُکُم بَعضاً» و« لَحمَ أخیهِ» اشاره به مومنان است و غیر مومنان را شامل نمی شود. سومین نکته ای که ممکن است از آیه برداشت شود آن است که غیبت در صورتی موضوعیت پیدا می کند که طرف مقابل حضور نداشته باشد، زیرا علاوه بر آن که لغت غیبت نشانه عدم حضور است که کلمه «مَیتاً» نیز به این معنی اشاره دارد، چون در آیه شخص مغتاب (غیبت شونده) مانند مرده فرض شده است؛ پس همان گونه که شخص مرده غایب است و نمی تواند از خود دفاع کند او نیز در اثر عدم حضور قادر به دفاع از آبرو حیثیت خویش نیست. نکته چهارم آن که همان طور که مرده دیگر زنده نمی شود آبروی از دست رفته نیز قابل برگشت نیست. والله اعلم. چه بسیار افرادی که آزرده خاطر از دنیا رفتند و دیدارها به قیامت افتاد و آن گاه در پیشگاه خداوند متعال به محاکمه و دادخواهی برخواهند خاست. نعوذبالله من شرّ الشیطان و من غضب الرحمن

"لا یُحِبُّ اللهُ الجَهرَ بِالسُّوءِ مِنَ القُول إلا مَن ظُلِمَ وَ کانَ اللهُ سَمیعاً عَلیما" (سوره نساء /آیه 148)، خداوند دوست ندارد کسی با سخنان خود بدی ها را اظهار کند مگر آن کسی که مورد ستم واقع شده باشد و خداوند شنوا و دانا است.

از این آیات استفاده می شود که خداوند دوست ندارد بدی های دیگران آشکار شود و عیوب آنان فاش گردد و آبروی مردم از بین برود.

غیبت از نظر روایات

در روایات اسلامی نیز به طور جدی از غیبت کردن نهی شده و آثار سوئی برای آن بیان گردیده است که در این باره به طور مشروح به بحث می پردازیم، زیرا مردم کمتر به حرمت و گناه غیبت توجه دارند، و همانگونه که مرحوم شهید ثانی می فرماید: بیشتر مردم برای ادامه نماز، روزه و بسیاری از عبادات و آن چه وسیله قرب مقام در نزد پروردگار می شود می کوشند و بسیاری از محرمات از قبیل زنا، شرب خمر و... را مرتکب نمی شوند و با این همه، بیشتر اوقات خود را در مجالس لهو و خوش گذارانی و سخنان بیهوده و... تلف می کنند و آبروی برداران دینی خود را می برند و آن را جزء گناهان به حساب نمی آورند؛ گویی از مواخذه خداوند متعال در ارتکاب اینگونه اعمال بیمی ندارند. خلاصه این که بسیاری از مردم مرتکب غیبت می شوند و گویا آن را گناه نمی دانند و از این نکته غافلند که کارهای دیگری که انجام می دهند و حسناتی که کسب می کنند با یک غیبت تمام آن ها را از بین می برند. هتک آبروی مسلمان بدتر از رباخواری است.

پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم فرمود: درهمی که انسان از ربا به دست می آورد گناهش نزد خدا از سی و شش زنا بزرگ تر است و بالاترین ربا به معامله کردن با آبروی مسلمان است.

غیبت از زنا بدتر است

جابربن عبدالله  و ابی سعید خدری از پیامبراکرم صلی الله علیه وآله وسلم نقل کرده اند که فرمود: ازغیبت بپرهیزید که غیبت از زنا بدتر است زیرا زناکار ممکن است توبه کند و خدا توبه او را بپذیرد اما غیبت کننده مورد عفو قرار نخواهد گرفت مگر این که طرف از او راضی شود.

غیبت، به منزله خوردن گوشت مرده است

همان گونه که قرآن مجید غیبت کردن را مانند خوردن گوشت برادر مومن می داند در روایات نیز به این مطلب اشاره و تأکید شده است. پیامبراکرم صلی الله علیه وآله وسلم فرمود: دشنام دادن به مومن گناه، و جنگیدن با او کفر، و خوردن گوشت او ] به وسیله غیبت[ معصیت است، و احترام مال مومن مانند احترام خون اوست.

این که قرآن مجید و روایات از غیبت تعبیر به خوردن گوشت انسان مرده می کنند بر شدت و بزرگی گناه گواهی می دهد و اینگونه تعبیر فقط درباره غیبت وارد شده است. کسی که غیبت شخص دیگری را می کنند چون طرف ( غیبت شونده)  حضور ندارد که از خود دفاع کند و در نتیجه آبرویش از بین می رود و شخصیتش در میان مردم اجتماع بریزد هیچ چیز نمی تواند آن را جبران کند و در میان مردم برای همیشه سرافکنده است از این رو، کسی که غیبت می کند، مانند این است که گوشت برادر مسلمان خود را با این که مرده است می خورد تا برای خود کسب حیثیت کند.

مرحوم طبرسی در شأن نزول آیه شریفه: «وَ لاَ یَغتَب بَعضُکُم بَعضاً» می نویسد: این آیه درباره دو تن از اصحاب رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلم نازل شده است که از رفیق خود سلمان غیبت کردند. چون او را خدمت پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم فرستادند تا برایشان غذا بیاورد، پیامبراکرم صلی الله علیه وآله وسلم او را نزد اسامة بن زید که مسئول ]بیت المال[ بود فرستاد تا غذا بگیرد. اسامة گفت چیزی ندارم که به تو بدهم.  هنگامی که سلمان نزد آن دو برگشت گفتند چرا غذا نیاوردی؟ گفت خدمت پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم رسیدم، ایشان مرا نزد اسامه فرستاد و او گفت الان چیزی ندارم، به این جهت نتوانستم چیزی تهیه کنم. آن دو نفر گفتند: اسامه بخل ورزید و غذا نداد، و درباره سلمان گفتند: اگر او را به سراغ چاه سمیحه (چاه پر آب) بفرستیم آب فروکشی خواهد کرد و خشک خواهد شد. آن گاه این دو نفر را افتادند تا نزد اسامه بیایند و بررسی کنند که چرا اسامه به سلمان غذایی نداده است. پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم فرمود: من آثار خوردن گوشت در دهان شما می بینم. گفتند: ما امروز گوشت نخورده ایم. فرمود: گوشت سلمان و اسامه را می خوردید (غیبت این دو را می کردید) سپس این آیه نازل شد. روایات دیگری نیز رسیده که غیبت به منزله خوردن گوشت مسلمان مرده است. به هرحال، این تشیبه بی سابقه در قرآن و نیز تأکید روایات در توضیح مطلب، بیان کننده، زشتی این عمل است که بدترین ظلم و ستم نسبت به برادر دینی است.

از بین رفتن اعمال نیک

غیبت سبب می شود اعمال نیکی که انسان انجام می دهد تباه گردد و از بین برود. امام صادق علیه السلام فرمود: غیبت کردن برادر هر مسلمانی حرام است و همان گونه که آتش هیزم می خورد، غیبت نیز کارهای نیک انسان را می خورد و از بین می برد. گاهی انسان به خاطر ارتکاب غیبت تمام کارهای نیکی را که انجام داده است از بین می برد و ثواب اعمالش در نامه کسی که غیبت او کرده است نوشته می شود، که در  این مورد شما را به یک حدیث جلب می کنیم. پیامبراکرم صلی الله علیه وآله وسلم فرمود: در روز قیامت یکی از شما را در صحرای محشر برای رسیدگی به اعمالش حاضر می کنند و نامه عملش  را به دستش می دهند و هنگامی که به آن نگاه می کند از کارهای نیکی که انجام داده است چیزی در آن نمی بیند. عرض می کند: پروردگارا ! این نامه عمل من نیست زیرا از طاعات و عباداتی که در دنیا انجام داده ام چیز در آن نمی بینم. به او گفته می شود پروردگار تو خطا و نسیان نمی کند و این نامه عمل از آن تو است اما به خاطر این که غیبت کردی کارهای نیک تو در نامه عمل کسی دیگر نوشته شده است که از او بدگویی کردی. سپس شخص دیگری را برای حساب می آورند و نامه عملش را به او می دهند. به نامه نگاه می کند. ولی برخلاف انتظارش طاعات عبادات زیادی در آن می بیند و از روی تعجب عرض می کند: خدایا! این نامه عمل من نیست، من در دنیا کارهای نیکی که در این جا نوشته شده است انجام نداده ام . به او گفته می شود؛ چون فلان شخص از تو بدگویی کرده کارهایی نیک او در نامه عمل تو نوشته شده است.

غیبت کننده از ولایت خدا بیرون است

امام صادق علیه السلام فرمود: هرکس به منظور عیب جویی و ریختن آبروی مومنی سخنی علیه او بگوید تا او را از چشم مردم بیندازد خداوند چنین کسی را از ولایت خودش بیرون می کند و به سوی شیطان می فرستد ولی شیطان هم او را نمی پذیرد.

غیبت دین انسان را از بین می برد

پیامبراکرم صلی الله علیه وآله وسلم فرمود: تأثیر غیبت در دین مسلمان از خوره در جسم او سریع تر است. و نیز فرمود: همانگونه که شبان (چوچان) برگ درختان را می ریزد غیبت و سخن چینی نیز ایمان انسان را بی شاخ و برگ می کند.

کیفر غیبت

بی شک، کسی که مرتکب غیبت گردد در قیامت به عذاب سختی گرفتار خواهد شد. پیامبراکرم صلی الله علیه وآله وسلم فرمود: کسی که در دنیا گوشت برادر خود را بخورد  و غیبتش را بکند روز قیامت که می شود او را پیش کسی که غیبتش را کرده است می برند و به او می گویند همان گونه که در دنیا گوشت او را در حالی که زنده بود خوردی اکنون که مرده است نیز گوشت او را بخور. پس از گوشت مرده او می خورد و از ناراحتی روی هم در هم می کشد و فریاد می زند. و نیز از آن بزرگوار نقل شده است که فرمود: در شب معراج بر قومی گذشتم که صورت های خود را با ناخن های خویش می خراشیدند. از جبرئیل پرسیدم این ها چه کسانی هستند؟ گفت: کسانی که پشت سر مردم بدگویی می کنند و حیثیت و آبروی آنان را از بین می برند.

غیبت و کاهش ارزش عبادات

در حدیث دیگری آمده است کسی که مرتکب غیبت شود ارزش عبادات او کم می شود. رسول اکرم صلی الله علیه وآله وسلم فرمود: نشستن در مسجد و انتظار کشیدن برای رسیدن وقت نماز عبادت است تا زمانی که حدثی از انسان سر نزند. سوال شد: حدث چیست؟ فرمود: غیبت.

غیبت مانع قبولی اعمال
رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلم در ضمن حدیثی فرمود: مأمورانی که مراقب اعمال انسان هستند عمل بنده ای را که مانند شعاع خورشید می درخشید به آسمان بالا میبرند ولی فرشته ای که باید اعمال را قبول کند و بالا ببرد می گوید: این عمل را به صورت صاحبش بزنید زیرا من از طرف پروردگارم مأموریت یافته ام که نگذارم عمل نیک غیبت کنندگان از من بگذرد و به سوی پروردگارم برود.

غیبت کننده از بهشت محروم است

پیامبراکرم صلی الله علیه وآله وسلم فرمود: بهشت بر سه کس حرام است: سخن چین، کسی که غیبت می کند و کسی که دائم الخمر باشد.

تذکر

غیبت کننده در صورتی که توبه کند و توبه اش پذیرفته شود باز هم آخرین کسی است که وارد بهشت خواهد شد. خداوند به موسی بن عمران وحی فرستاد که غیبت کننده اگر توبه کند آخرین کسی است که داخل بهشت می شود، و اگر توبه نکند نخستین فردی است که داخل آتش می شود.

غیبت کننده حلال زاده نیست

در برخی از احادیث آمده است کسی که پشت سر افراد غیبت می کند و آبروی آنان را از بین می برد و از شخصیت آنان می کاهد حلال زاده  نیست، چرا که اگر از راه حلال نطفه ای منعقد  شود هرگز به این گناه آلوده نمی گردد. پیامبراکرم صلی الله علیه وآله وسلم فرمود: دروغ گفته است کسی که گمان می کند از حلال متولد شده با این که گوشت مردم را به وسیله غیبت می خورد زیرا غیبت خورش سگ های جهنم است. شاید مقصود از حلال زاده نبودن در این حدیث تغذیه و تولد از غذاهای حرام است و احتمالاً این خصیصه مربوط به کسانی است که کارشان همواره غیبت کردن و آزردن دیگران است و فعل مضارع (وَ هُوَ یَأکُلُ) که بر استمرار دارد موید این احتمال است.

غیبت کننده مومن نیست

در حدیث دیگری آمده است که آن کسی که پشت سر مسلمانی بدگویی کند ایمان ندارد. رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلم فرمود: ای گروهی که تنها با زبان ایمان آورده اید ولی قلبتان ایمان نیاورده است! غیبت مسلمانان نکنید و در عیوب پنهانی شان به جستجو نپردازید، زیرا کسی که در امور پنهانی برادر دینی خود جستجو کند خداوند اسرار او را فاش می سازد و او را میان خانه اش رسوا می کند.