علل تشکیل سازمان وکالت تا پایان عصر غیبت

یکی از مسائل ریشه ای در بحث سازمان وکالت، بررسی این نکته است که چرا ائمه علیهم السلام به تشکیل و استمرار فعالیت چنین سازمانی روی آوردند، و چه عوامل و زمینه هائی در میان بود که موجب می شد ائمه هدی علیهم السلام به طور جدی نسبت به این سازمان و اعضای آن و حفظ و توسعه آن همت بگمارند. این عوامل را می توان تحت عناوین زیر یادآور شد:

1- لزوم ارتباط بین رهبری و پیروان

به نظر می رسد یکی از عوامل اساسی ایجاد این سازمان، لزوم ارتباط بین امامان معصوم علیهم السلام و پیروان آنها است. در هر نظام دینی، سیاسی، و اجتماعی، ارتباط بین رهبری و اعضای آن اجتناب ناپذیر است. بنابراین، می بایست کسانی از سوی امامان شیعه علیهم السلام تعیین می شدند، که به عنوان نمایندگان آن نقش ارتباطی بین شیعه و ایشان را ایفا می کردند. این مسأله زمانی روشن تر می شود که به گستردگی جهان اسلام در آن عصر، و پراگندگی شیعیان در نقاط مختلف- اعم از «عراق»، «حجاز»، «ایران»، «یمن»، «مصر» و «مغرب»- توجه کنیم. طبیعی است که همه شیعیان، توانایی مسافرت به «مدینه»، یا سایر مراکز سکونت امامان علیهم السلام را نداشتند، پس لازم بود کسانی به عنوان نمایندگان امامان علیهم السلام و افراد مورد اعتماد و شناخته شده، به مناطق دور و نزدیک اعزام، و رابط بین رهبری و پیروانش باشند.

2- جو خفقان عباسی و لزوم حفظ شیعیان و مکتب، توسط امام علیه السلام

توجه به این حقیقت در اینجا لازم است که حتی در شرایط عادی و در صورت فقدان جو خفقان و فشار دشمنان نیز، امکان ارتباط تمامی شیعیان در دورترین نقاط جهان اسلام با امامان شیعه علیهم السلام فراهم نبود؛ چرا که با توجه به وسایل ارتباطی آن عصر، و فراوانی پیروان، امکان سفر از مناطقی؛ همچون «ایران»، « عراق» و حتی «حجاز» به «مدینه» برای همه فراهم نبود، چه رسد به این جو خفقان و رعب و وحشت از سوی عباسیان علیه ائمه علیهم السلام و شیعیان نیز در میان باشد و جاسوسی ها و مأموران حکومتی به طور دائم فعالیت ها و رفت و آمدهای امامان و شیعیان را تحت کنترل خود داشته باشند. در چنین وضعیتی، ایجاد «سازمان وکالت» برای کاهش ارتباط مستقیم شیعه و ائمه علیهم السلام و قرار دادن واسطه یا وسائطی بین دو طرف، برای حفظ آنان، و بالاتر از آن، حفظ مکتب، لازم و گریزناپذیر است، و لذا هرگز «سازمان وکالت» را از آغاز تأسیس تا پایان عصر غیبت صغری، دارای فعالیت آشکار و بی پرده نمی یابیم، چرا که این سازمان نزد «حکام عباسی» وظیفه ای فراتر از جمع آوری و جوه شرعی و زکات و نذورات و غیر آنها داشت. از این رو، هرچند وجود جو خفقان را نمی توان علت اصلی تشکیل سازمان دانست، ولی به طور قطع، وجود چنین جوی می تواند علت تشدید فعالیت این سازمان و گسترش و توسعه آن باشد. لذا، در عصر امام کاظم علیه السلام و در عصر امام هادی علیه السلام مواجه با اوج فعالیت این سازمان هستیم.

3- آماده سازی شیعه برای ورود به عصر غیبت

بی شک، یکی از علل روی آوردن ائمه علیهم السلام به این سازمان، آماده سازی شیعه برای پذیرش وضعیت جدید در عصر غیبت بوده است. عصری که در آن، شیعه جز از طریق سفرا و وکلا، امکان ارتباط با امام خویش را نداشت. با توجه به همین حقیقت بود که هرچه شیعه به عصر غیبت نزدیکتر می شد، راه ارتباط مستقیم او با امام علیه السلام نیز محدودتر می گشت و «سازمان وکالت» نیز تقویت می شد تا آنجا که در عصر دو امام هادی و عسکری علیهم السلام بیشتر امور شیعیان با این دو امام بزرگوار از راه مکاتبه و از طریق وکلا و نمایندگان صورت می گرفت. از این رو، می توان گفت دست کم در عصر دو امام عسکری علیهم السلام تقویت «سازمان وکالت»، به خاطر زمینه سازی ورود به «عصرغیبت» بوده است.

4- رفع بلاتکلیفی از شیعه در ایام حبس امامان علیهم السلام و در عصر غیبت

وقتی به عصر «غیبت صغری» می رسیم با توجه به اختفای کامل امام (عجل الله تعالی فرجه الشریف ) و غیبت او از انظار، ضرورت وجود این سازمان بیشتر رخ می نماید، چرا که تنها راه ارتباطی شیعه با امام ( عجل الله تعالی فرجه الشریف )، سفرا و وکلا بودند. در این عصر، وکلا و سفرای خاص و عام امام (عجل الله تعالی فرجه الشریف ) به عنوان تنها مرجع برای شیعه در مشکلات سیاسی، فکری، اجتماعی، اقتصادی و دینی بودند. همینطور در عصر بعضی از ائمه علیهم السلام مثل امام کاظم علیه السلام یا دو امام عسکری علیهما السلام - که شیعه دسترسی کمتری به آنان داشت- وکلا مرجع مطمئنی  برای شیعیان بودند.