معنای واقفه از لحاظ لغوی و اصطلاحی

وقف در لغت به معنای ایستادن، بازایستادن و یا خودداری از اظهار نظر قطعی در یک مسأله است و از این رو گاه در مفهوم اصطلاحی وقف و توقف با یکدیگر، هم معنا دانسته شده یا هم معنا به کار رفته اند. اما معنای دقیقتر اصطلاحی وقف یعنی انتقال یافتن امامت از امامی به جانشین او، بدین دعوی که وی مهدی است، زنده است و پس از او امامی نیست. از اصطلاح وقف بدین مفهوم، در متون فرقه شناختی و همچنین طبقات و تراجم، اصطلاح واقفه برگرفته شده و این اصطلاح به نوبه خود ناظر به کسانی است که بر امامی خاص توقف کردند و مرگ او و جانشین فرد دیگری پس از وی را نپذیرفتند. این معنای واقفه در اصطلاح عام آن است، اما در اصطلاح خاص، مقصود از واقفه انحصارا کسانی هستند که بر کاظم علیه السلام توقف کردند و امامان پس از آن حضرت را نپذپرفتند.

معمولا در متون طبقات و تراجم وقتی اصطلاح واقفه و یا وقف بدون هیچ قید و توضیحی به کار می رود مقصود از آن همین واقفه بر امام کاظم علیه السلام است که آنان را موسویه یا ممطوریه نیز گویند. هنگامی که واقفه را در معنای عام آن به کار گیریم این عنوان همه گروههایی را که بر هر امامی توقف کردند در برمی گیرد، هرچند به دلایل و از جهاتی دیگر نام خاص دیگری نیز داشته باشند، چونانکه سبئیه از این نظر که بر امام علی علیه السلام توقف کردند، ناووسیه از این نظر که بر امام صادق علیه السلام توقف کردند و موسویه از این نظر که بر امام کاظم علیه السلام توقف کردند در شمار واقفه جای می گیرند. واقفه، همچنین بر کسانی اطلاق شده است که پس از درگذشت هر یک از امامان بویژه امام رضا علیه السلام و امامان پس از او تا امام عسکری علیه السلام، در دام حیرتی افتادند که نسبت به جانشین آن بزرگان بوجود می آمد. این پدیده پس از شهادت امام رضا علیه السلام به سبب خردسال بودن فرزند آن حضرت، امام جواد علیه السلام و نیز پس از درگذشت امام عسکری علیه السلام به سبب ابهامهای موجود درباره فرزند ایشان که خود از سیاست پنهان داشتن امام و اخبر او از مردمان ناشی می شد بصورتی چشمگیرتر روی نموده است. 

به هر روی، مقصود ما از اصطلاح واقفه، مفهوم عام آن و شامل هر طایفه یا گروهی است که بر یکی از امامان شیعه پیش از امام دوازدهم علیه السلام توقف کرده و جانشین آنان را نپذیرفته باشند. به طور طبیعی این اصطلاح نخواهد توانست برخی از گروههایی را دربرگیرد که پس از رحلت امامی از امامان شیعه اثنی عشریه به رغم پذیرش این رحلت، کسی دیگر را بیرون از سلسله امامان اثنی عشر به امامت خود برگزیدند. این اصطلاح همچنین کسانی را که بر کسی جز امامان دوازده گانه توقف کردند شامل نمی شود و برای نمونه کیسانیه را که بر امام خود محمد بن حنفیه توقف کردند و او را مهدی پنداشتند در برنمی گیرد. این نیز ناگفته نماند که اصطلاح واقفه در یکی از دو اطلاق عام و خاص آن در برابر قطعیه به کار می رود و مقصود از قطعیه نیز کسانی است که مرگ امام یا به طور خاص رحلت امام کاظم علیه السلام را پذیرفته اند.