اقسام وحی و چگونگی آن در روایات اسلامی

با اینکه مسأله وحی از دائره حس انسان معمولی بیرون است، و ما فقط علم اجمالی به آن داریم نه تفصیلی، در روایات اسلامی توضیحات بیشتری در این زمینه  آمده است که به گوشه ای از آن ذیلا اشاره می شود:

1- در حدیثی از امیرمومنان علی (ع) می خوانیم که امام (ع) برای وحی تفسیرها و اقسام متعددی بیان فرمود: اول: «وحی نبوت و رسالت» که در آیه شریفه «انا اوحینا الیک کما اوحینا الی نوح والنبیین من بعده»، «ما به تو وحی فرستادیم به همانگونه که به نوح و پیامبران بعد از او وحی کردیم» (نساء/ 163) آمده است. دوم: «وحی الهام» که در آیه «و اوحی ربک الی النحل ان اتخذی من الجبال بیوتا و من الشجر ومما یعرشون»، «پروردگارت به زنبور عسل الهام کرد که از کوهها و از درخت و داربستهائی که می زنند خانه هائی برای خود انتخاب کن» (نحل/ 68) آمد. سوم: «وحی اشاره» همان گونه که خداوند متعال درباره زکریا فرمود: «فخرج علی قومه من المحراب فاوحی لیهم ان سبحوا بکره وعشیا»، «زکریا از محراب عبادتش به سوی مردم بیرون آمد و با اشاره به آنها گفت: صبح و شام خدا را  تسبیح گوئید» (مریم/11). چهارم: «وحی تقدیر»، همان گونه که می فرماید: «و اوحی فی کل سماء امرها» (و فرمان خود را در هر آسمانی مقدر فرمود) (فصلت/ 12). پنجم: «وحی امر» همان گونه که درباره حواریین می خوانیم: «و اذاوحیت الی الحواریین ان امنوا بی وبرسولی»، «به خاطر بیاور هنگامی را که به حواریین امر کردم که به من و فرستاده ام ایمان بیاورید» (مائد/111). ششم: «وحی دروغپردازی»، آن گونه که خداوند درباره شیاطین می فرماید: «یوحی بعضهم الی بعض زخرف القول غرورا»، «بعضی از آنها سخنان دروغ و فریبنده را به طور سری در اختیار دیگران می گذارند» (انعام/112). هفتم: «وحی خبر»، چنانکه درباره جمعی از پیامبران می فرماید: «و جعلنا هم ائمه یهدون بامرنا واوحینا الیهم فعل الخیرات....»، «ما آنها را پیشوایانی قرار دادیم که به فرمان ما مردم را هدایت می کردند و انجام کارهای نیک را به آنها خبر دادیم» (انبیاء/ 73).

2- از بعضی از روایات استفاده می شود هنگامی که وحی بر پیامبر (ص) از طریق فرشته نازل می شد حال پیامبر عادی بود اما هنگامی که ارتباط مستقیم و بدون واسطه برقرار می گشت پیامبر(ص) سنگینی فوق العاده ای احساس می کرد، تا آنجا که گاه مدهوش می شد، چنانکه در توحید صدوق از امام صادق علیه السلام نقل شده که از حضرتش پرسیدند: «الغشیه التی کان تصیب رسول الله (ص) اذا نزل علیه الوحی؟ قال ذلک اذا لک یکن بینه و بین الله احد، ذاک تجلی الله له»، «آن حالت مدهوش شدن که به پیامبر(ص) به هنگام وحی دست می داد چه بود؟ فرمود: این در هنگامی بود که در میان او و خداوند هیچکس واسطه نبود و خداوند مستقیما بر او تجلی می کرد»!

3- دیگر این که هنگامی که جبرئیل بر آن حضرت «ص» نازل می شد بسیار مودبانه و توام بااحترام بود، چنانکه در حدیثی از امام صادق (ع) آمده است: «کان جبرئیل اذا اتی النبی قعد بین یدیه قعده العبید، و کان لیدخل حتی یستاذنه»، «هنگامی که جبرئیل خدمت پیامبر(ص) می آمد همچون بندگان در برابر حضرتش می نشست و هرگز بدون اجازه وارد نمی شد»!

4- از روایات دیگری استفاده می شود که پیامبر(ص) با یک توفیق الهی جبرئیل را به خوبی تشخیص می داد، چنانکه در حدیثی از امام صادق (ع) آمده است که فرمود: «ما علم رسول الله  (ص) ان جبرئیل من قبل الله الا بالتوفیق»، «پیامبر(ص) نمی دانست جبرئیل از طرف خدا است مگر از طریق توفیق الهی».

5- در حدیث دیگری از ابن عباس تفسیری برای مسأله مدهوش شدن «پیامبر(ص) به هنگام نزول وحی دیده می شود که قابل توجه است. او می گوید «کان النبی اذ نزل علیه الوحی وجد منه الما شدیدا ویتصدع راسه ویجد ثقلا، وذلک  قوله انا سنلقی علیک قولا ثقیلا، وسمعت انه نزل جبرئیل علی رسول الله (ص) ستین الف مره»، «هنگامی که وحی بر پیامبر(ص) نازل می شد احساس درد شدیدی می کرد و سر مبارکش شدیدا درد می گرفت، و در خود سنگینی فوق العاده می یافت، و این همان است که قرآن می گوید: ما به زودی بر تو گفتار سنگینی القاء می کنیم. سپس می افزاید: من شنیده ام که جبرئیل 60 هزار بار! بر رسول خدا (ص) نازل شد».