گفتگوهای مزدک با موبدان زرتشتی به روایت دینکرد

مزداپرستی

در نخستین سال های آغاز پادشاهی ساسانیان و با پشتیبانی اردشیر بابکان، دین تازه ای به نام «بهدینی» یا «مزدیسنا» (مزداپرستی) به دست موبد کرتیر به وجود آمد که پس از حدود 1700 سال و در قرن اخیر به «دین زرتشتی» تغییر نام داده و ارتباطی با شخص زرتشت ندارد. نفوذ و دخالت موبدان زرتشتی عصر ساسانی در هنجارهای دینی مردمان، تحریف و تباهی فرهنگ و تاریخ ایران زمین، کشتار و نابودی پیروان ادیان دیگر و نیایشگاه های آنان (که کرتیر در کتیبه معروف خود در نقش رستم به صراحت به آن اشاره کرده است)، موجب تضعیف هویت ملی، پیشینه تاریخی و همبستگی ایرانیان می شود و آنچنان بنیادهای فرهنگی و اجتماعی ایرانیان را تباه می کند که راه را برای غلبه مهاجمان آزمند به ایران هموار می سازد. در تمام مدت سلطه گری دینی عصر ساسانی، جنبش های گوناگونی برای رهایی جامعه ایرانی از چنگال انحصارطلبان دینی و سرکوبگران آزادی های اجتماعی و فردی روی داد که تمامی آنها با دو ابزار پر توان و نیرومندی که همواره در ایران و جهان روایی داشته، سرکوب و نابود شدند. نخست، بهره گیری از قدرت نظامی و زور سرنیزه؛ دوم، بهره گیری از قدرت دینی و اتهام ارتداد و بی دینی و کفر.

برنامه اصلاحات اجتماعی و اقتصادی مزدک

یکی از چنین جنبش هایی، برنامه اصلاحات اجتماعی و اقتصادی مزدک و یاران پرشمار او بود که توانست در کوتاه زمانی، منافع ملی جامعه ایرانی را از تصاحب تمامیت خواهان خارج کند؛ اما در نهایت، جنبش مردمی آنان قربانی صاحبان قدرت، ثروت و نیرنگ شد. هر چند که مزدکیان پس از این رویداد خونبار که یکی از فجیع ترین کشتارهای دسته جمعی و نسل کشی ها در تاریخ بشریت و به فرمان انوشیروان عادل است، دیگر موفق به کوشش فراگیر دیگری نشدند، اما سایه آنان همواره در دوره های گوناگون تاریخ عصر اسلامی و در مبارزه با خلفای عرب و تمامیت خواهان تازه به دوران رسیده که ناهنجاری های پیشین را با نامی تازه در پیش گرفته بودند، دیده می شود. جنبش رهایی بخش بابک خرمدین که نام خود را از «خرمه» بانوی دلاور ایران زمین و همسر مزدک گرفته، نمونه ای از آن است.
منابع بررسی در تاریخ جنبش مزدک و باورهای آنان بسیار اندک است و همان شمار معدود نیز منابعی هستند که به دست دشمنان و بدخواهان او نوشته شده اند و عملا هیچ نوشته ای از آنان و یا از مدافعان آنان وجود ندارد تا محقق بتواند تنها به قاضی نرفته باشد. تنها اثری که در آن از مزدک به نیکی یاد شده و او را گرانمایه مردی با دانش و رای نامیده و در عین حال از زرتشتیگری ساسانی دفاع نکرده است، همانا شاهنامه فردوسی و چند بیت کوتاه، اما پر معنای او است.

دینکرد یکی از منابع در زمینه باورهای مزدکیان

اما یکی از مهمترین منابع در زمینه باورهای مزدکیان و اختلاف آنان با زرتشتیان، عبارت است از کتاب پهلوی «دینکرد» که بزرگترین متن بازمانده به زبان پهلوی بوده و دایره المعارف مزدیسنا شناخته می شود. در آغاز کتاب سوم دینکرد، پرسش و پاسخی میان کسانی که از سخنان آنان، باورهای مزدکی آنان دانسته می شود با روحانیت زرتشتی آمده است. با اینکه این منبع نیز از دید گروه دوم یعنی روحانیت زرتشتی تحریر شده، اما با این وجود آگاهی های مفیدی درباره برخی واقعیت ها و اختلاف های میان آنان را عرضه می دارد. از جمله از خلال همین پرسش و پاسخ ها است که دریافته می شود مفهوم و منظور واقعی از عبارت اشتراک زنان و اموال توسط مزدکیان، مخالفت آنان با ترویج ازدواج با محارم توسط موبدان و نیز یکتاپرستی مزدکیان در برابر ثنویت موبدان زرتشتی بوده است.
در دینکرد، دوازده پرسش و پاسخ میان مزدکیان و روحانیت زرتشتی بازگو شده که دو پرسش نخستین از بین رفته و تنها پرسش های سوم تا دوازدهم بازمانده اند. به همین دلیل مشخص نیست که این گفتگو در چه زمان و مکانی اتفاق افتاده است، اما از آنجا که مزدکیان در پرسش های خود رعایت ادب و احترام را می کنند و سخن تندی بر زبان نمی آورند، اما موبدان زرتشتی آنان را با واژه ها و توصیف های زشتی بمانند: تباه خو، فریب گر و شهوت ران خطاب می کنند، به نظر می آید که از پشتیبانی سرنیزه برخوردارند. همچنین در این متن، همگی مردمان به دو گروه «بهدین» (زرتشتی) و «بددین» (غیر زرتشتی) تقسیم شده اند.

چکیده کوتاهی از این گفتگو

در پرسش سوم، شخصی مزدکی (که در همه جای کتاب آنان را «آشموغ» به معنای فریبکار و شرور نامیده اند)، می پرسد که چرا شما مزداییان، ما را به خاطر آنکه تنها اهورامزدا را ستایش می کنیم و نه چیز دیگری را، نکوهش می کنید؟ موبد در پاسخ این پرسش و پس از چند توهین و خطاب های ناپسند، به بازگویی سخنانی درباره دیو و دروغ و تبه خویی و روان آلوده و غیره می پردازد و به جای پاسخ منطقی به موضوع پرسش، سؤال کننده را از مظاهر روان بد و بیمار می داند که می باید با او و دیوپرستان مبارزه کرد تا جهان قرین پاکی و آراستگی شود. این روشی در گفتگو و مناظره است که تا به امروز نیز همچنان ادامه دارد. در این روش، شخصی که از پاسخ منطقی و مستدل ناتوان می شود به شعاردادن بی مورد با واژه های زیبا، و نیز توهین و تخریب شخصیت طرف مقابل روی می آورد. چنانچه این شخص قدرتی کافی نیز داشته باشد، به کشتن طرفی که از پاسخ پرسش او ناتوان است، روی می آورد.
در پرسش چهارم، به بستن اجباری پوزه بند (پدام) در جلوی دهان که برای همه زرتشتیان واجب بوده است، انتقاد می شود و اینکار لازم دانسته نمی شود. موبد در پاسخ این پرسش و پس از اعتراض بر چنین خرده گیری های کم ارزش، بدن و بازدم آدمی را نجس و کثیف می شمارد که لازم است با بستن جلوی دهان، مانع رسیدن نجاست و کثافت به هوا شد. او کسانی که پوزه بند نمی بندند را پیرو اندیشه بد آشموغی می داند.
در پرسش و پاسخ پنجم، به بحثی پیرامون این نکته پرداخته شده است که اگر کسی با مردار آدم یا سگ نجس شده باشد. می باید که چند بار با گمیز (ادرار) و آب شسته شود تا پاک شود.
در پرسش ششم، شخص مزدکی از نهادن خوراک نزد آتش و محروم کردن مردم نیازمند به غذا انتقاد می کند و موبد در پاسخ، ضمن طفره رفتن از پاسخ منطقی و مرتبط با موضوع، می گوید که از بین بردن همه دیوپرستان و کشتن همه دین ستیزان، کاری عادلانه و قانونی است. او همچنین می افزاید که لاشه مردم پلید و بد دین را نمی باید در نزد بهدینان گذارد، بلکه می باید آنان را در بیابانی دار زنند و بر دار بمانند تا بپوسند.
در پرسش هفتم، مزدکی از موبد زرتشتی می پرسد که ما از آموزه های کتاب زرتشت دانسته ایم که می باید ثروت و زن از آن همگان باشد و در انحصار گروهی خاص نباشد، چرا شما ما را نکوهش می کنید؟ موبد به شیوه پیشین خود در پاسخ می گوید که اینها سخنانی فریبکارانه است و کیهان را به سوی ویرانی می برد و موجب درهم شدن نژاد می گردد. این کار موجب آسیب به دارایی های طبقات خاص می شود و جایگاه های طبقاتی مردم از میان خواهد رفت. دیو پرستی رواج می یابد و دروغ بالنده می شود.
از متن کامل این پرسش و پاسخ و نیز از بخش های بعدی کتاب دینکرد که ازدواج با محارم و آمیزش پدر و مادر با دختر و پسر و نیز خواهر با برادر را ترویج و توصیه می کند و آن را موجب حفظ دودمان و نژاد، و نیز حفظ دارایی ها و ثروت در درون دودمان می داند، دانسته می شود که منظور مزدکیان از اشتراک بر زن و دارایی که همواره به گونه ای تحریف شده معنا و بازگو شده است، عبارت بوده از لغو جامعه طبقاتی و ایجاد فرصت های برابر در فعالیت های اقتصادی، لغو مالکیت دستگاه دینی بر زمین های زراعی، اجازه و امکان اینکه هر کس بتواند همسر خود را بدون رعایت محدودیت های طبقاتی انتخاب کند و دختران نیز بتوانند همسر کسی غیر از پدر یا برادر خود بشوند.
به ویژه که در عصر ساسانی، هر یک از پادشاهان و درباریان و صاحب نفوذان، دارای حرمسراهای بزرگی بوده اند که هر دختری را برای خود دست چین می کرده و عملا آنان را تنها از آن خود می دانسته اند و نه انسانی که اجازه و فرصت داشته باشد تا بنا به حقوق انسانی، انتخاب کننده همسر و شغل خود باشد.
در پرسش هشتم، مزدکی از موبد زرتشتی می پرسد که چرا برای رواج دین خود پیکار می کنید؟ و موبد در پاسخ می گوید که نبرد ما با تباه خویان و بددینان، به پیروی از دستور دین است. آیین شما آشموغان (که با جنگ هایی برای رواج دین مخالفت می کنند)، بدترین آیین ها است.
در پرسش نهم، مزدکی می پرسد که ما تنها گفتارهای شخص زرتشت را «گفت اورمزدی» می دانیم و نه دیگر بخش ها را. چرا شما بخش های دیگری که تحریف هم بدان راه یافته را «گفت اورمزدی» می دانید؟ موبد در پاسخ می گوید که اینها با دانشی استنباط و تفسیر می شود که فهم آن در توان هر کسی نیست و مردم نمی توانند به کوچکترین درکی از آن برسند. او در ادامه، پرسش و خوی پرسشگر را ناشی از منش شهوترانی او می داند.
در پرسش دهم و یازدهم، گفتگویی درباره گذاردن هیزم تر و خشک بر آتش، و نیز مباح دانستن نوشیدن می نزد زرتشتیان انجام می شود که نکته خاصی در بر ندارد.
در پرسش دوازدهم، مزدکی می گوید که خواندن روزانه بخش هایی از گاتهای زرتشت برای مردم کافی است و نیازی به این همه زمزمه ها، لب خوانی ها و ذکر گفتن ها نیست، چرا که اینها موجب تلف شدن وقت مردم و کارهای روزانه آنان می شود. موبد در پاسخ دلایلی می آورد که خواندن فراوان ذکرها و دعاهای روزانه، خواست اهورامزدا است و رستگاری روان را در پی دارد. او همچنین می گوید که اینکار موجب شکست آشموغان و دوری گزند آنان بر دین و حکومت می شود.
همانگونه که گفته شد، این گفتگو در کتابی که از سوی دستگاه روحانیت زرتشتی نوشته شده، آمده است و احتمالا تنها پرسش و پاسخ هایی گلچین شده در آن ثبت شده اند که از دید موبدان موفقیت آمیز بوده است. بی تردید اگر منابع مزدکیان نیز از بین نرفته و موجود بودند به آگاهی های کاملتری از کوشش آنان برای جلوگیری از تحریف دین، برای ایجاد جامعه ای غیرطبقاتی که امکانات و فرصت های برابر برای همه مردمان وجود داشته باشد، برای لغو مجازات اعدام در رفتار با کسانی که دین زرتشتی را تأیید نمی کرده و نسبت به آن مرتد شناخته می شدند (دینکرد، کتاب سوم، فصل یازدهم)، برای دوری از تنگ نظری و تعصب ها و جنگ های بی حاصل دینی که دستاوردی جز تضعیف بنیادهای اقتدار ایران را در بر نداشت، و همچنین دیگر نابسامانی هایی که در نهایت موجب سقوط کشور شد، پی برده می شد.
این روایت دینکرد با همه کوتاهی و گزارش دست چین شده آن، به اندازه ای کامل و صریح هست که بتوان به آسانی به دیدگاه های کلی آنان و دلایل اختلاف آنان با زرتشتیان پی برد. خواننده به زودی در می یابد که اتفاقا رفتارهای مزدکیان بیشتر بر پایه آیین های دیرین و آموزه های زرتشت بوده است تا کسانی که دین نوظهور خود را به زرتشت منسوب می کرده اند.
خواست مزدکیان، آن گونه که از این سخنان دانسته می شود، عبارت است از اجازه پرستش اهورامزدا به عنوان تنها خدای بزرگ، نبستن پوزه بند، خوراک دادن به مردم نیازمند به جای سپردن آن به آتش، صلح جویی و خودداری از گسترش دین با زور سلاح و جنگ افروزی، خودداری از تحریف اوستا، خودداری از رواج بی رویه عبادت و ذکرگویی، لغو جامعه طبقاتی و امکان استفاده از فرصت های برابر شغلی برای همه مردم، امکان ازدواج های بیرون از خانواده و خودداری از تصرف زنان و دختران.
همین خواسته ها کافی بوده است تا به بازگوکنندگان آن تهمت های دشمنی، دروغ گویی، بی دینی، دیوپرستی، آشموغی، فریب کاری، شهوت رانی، بیمار روانی، تباه خویی و پلیدی داده شود و آنان مستحق اعدام و پوسیده شدن بر بالای دار باشند. با اینکه مزدکیان به خشونت بار ترین شکل ممکن سرکوب شدند، اما آموزه های مزدکیان بیشتر رو به گسترش بوده است تا فرمان های موبدان. امروزه نیز همه زرتشتیان مطابق با آموزه های مزدکیان که برگرفته از آیین ها و فرهنگ ایرانی بوده است، تنها اهورامزدا را ستایش می کنند، پوزه بند نمی بندند، خوراک نثار آتش نمی کنند، خود را با گمیز نمی شویند، مرتدان را شایسته اعدام نمی دانند، با جنگ های دینی مخالفت می ورزند و از ازدواج با محارم و جامعه طبقاتی دوری می جویند.
چنانچه از تحریف گاتهای زرتشت نیز دست برداشته شود، این اندازه از خواست مزدکیان که به موجب دینکرد از آن آگاهی داریم، عملی شده است. آموزه های مزدک و مزدکیان همواره در طول تاریخ به دست صاحبان سیاسی و دینی قدرت و ثروت که اندیشه های آنان را مانع رفتارهای سلطه جویانه و تمامیت خواهانه و منافع شخصی خود می دانسته اند تباه و تحریف شده است.