متون دینی آیین هندو (پورانه ها)

پورانه ها

دومین دسته از متون سمرتى پورانه هایند. پورانه به معناى «داستان باستان» و «دانش قدیم» است. به این معناى دوم لفظ «پورانه» را در اتهروه وده، براهمنه ها و برخى دیگر از متون شروتى به کار برده اند. اما ترکیب و محتواى پورانه هاى کنونى با معناى نخست سازگارتر است. این که پورانه ها دسته مستقلى از متون سمرتى را تشکیل مى دهد یا در زمره ایتى هاسه ها و متون حماسى محسوب مى گردد محل مناقشه بوده است (در این کتاب شواهدى بر حماسى بودن پورانه ها ارائه مى کند). بارى، پورانه ها مجموعه اى از آثار دایرة المعارف گونه، یا بهتر بگویم، کشکول مانندى است که در خود شمار زیادى افسانه و داستان و اسطوره و نیز مباحثى درباره آداب و رسوم دینى و حتى موضوعات غیر دینى مانند نجوم، طب و مهندسى دارد. این مجموعه از حجیم ترین متون دینى جهان در شمار است، به طورى که ترجمه انگلیسى فقط پورانه هاى بزرگ (مهاپورانه ها)، که هنوز تکمیل نشده است، گویا به یکصد و ده جلد بالغ مى شود. برخى پورانه ها نزد پیروان مذاهب سه گانه هندو همپایه وده ها و به عنوان یک متن شروتى (وحیانى) تلقى مى شود. اما خود پورانه ها اعتبار خویش را حتى برتر از وده ها مى شمارد. از این مدعیات که بگذریم، نقش پورانه ها در بالندگى مذاهب متأخر هندو بسیار مهم بوده است. شمار زیادى از ابعاد و آموزه هاى آیین هندوى جدید، مانند آموزه اوتاره هاى ویشنو، پرستش خدابانوان، عبادت در برابر تماثیل و تصاویر و... در پورانه ها تبیین و تفصیل یافته است. و نیز منبع عمده دین هندوى عرفى و مردمى پورانه هاست. به تعبیر یکى از محققان در زمینه ادبیات هندویى، پورانه ها همان نقشى را در قبال آیین هندوى متأخر (که هندوئیزم مى خوانندش) ایفا مى کند که وده ها در قبال آیین هندوى باستانى (برهمنیزم). پورانه ها از این حیث نیز مهم اند که به مثابه ابزارى براى آموزش دینى همگانى به کار مى رفته اند، و از این جهت کارکردهاى دینى، فرهنگى و مردمى آشکارى داشته اند. گذشته از این، پورانه ها منبع مهمى براى آگاهى از تاریخ هند باستان اند (همان). جایگاه دینى این آثار آن گاه آشکارتر مى شود که بدانیم پورانه ها را در مراکز و اماکن زیارتى به قصد ثواب، با صوت بلند تلاوت مى کنند و به نیت تبرک آنها را در خانه نگاه مى دارند. فضیلت و آثار و برکات قرائت و نگهدارى پورانه ها در خانه ها را در آثارى به نام ماهاتمیه ها،که معمولا به ضمیمه هر پورانه چاپ مى کنند، شرح داده اند. سنت هندو پورانه ها را به ویاسه از فرزانگان باستان، همان کسى که گفته مى شود وده ها را دسته بندى کرده و مهابهارته را تألیف کرده است، نسبت مى دهد. اما برخى تحقیقات گواه بر آن است که پورانه هایى که اکنون در دست ماست محصول کار اشخاص متعدد در طول چندین قرن است. از مقایسه متون بودایى مهایانه مربوط به نخستین قرن هاى میلادى با برخى پورانه ها به این نتیجه رسیده اند که تألیف قدیمى ترین پورانه ها به شکل امروزى در این دوره صورت گرفته است. بنابر همین تحقیقات مجموعه پورانه هاى امروزى بایستى در فاصله قرن هاى اول تا نهم میلادى تألیف شده باشد. اما اصل پورانه ها احتمالا بسى پیش تر از تألیف مهابهارته وجود داشته است. این حقیقت با بررسى ارتباط میان مهابهارته با پورانه ها آشکار مى شود؛ مهابهارته در پاره اى جهات، از جمله در نحوه آغازش از پورانه ها تبعیت مى کند، و حتى خود را یک پورانه مى نامد. پورانه ها داراى ساختارى سه جزئى اند. سنت هندو مجموعه پورانه هاى بزرگ (مهاپورانه ها) را در سه دسته شش تایى تقسیم مى کند: 1 ـ ویشنوه پورانه ها 2 ـ شیوه پورانه ها 3 ـ برهما پورانه ها. اما این همه پورانه ها نیست. هیجده پورانه فرعى (اوپه پورانه) نیز هست که برخى از آنها از سوى مذاهب مختلف هندویى وحیانى تلقى مى شوند. علاوه بر اینها، تعداد زیادى اثر با عنوان ستهاله پورانه وجود دارد که درباره مکان هاى مقدس و اساطیر و حوادث معجزه آسایى، که گفته مى شود در آن مکان ها رخ داده است، سخن مى گویند. ساختار سه قسمتى پورانه هاى بزرگ با فرضیه گونه ها نیز به نوعى پیوند دارد. از آن جا که سه خداى اصلى آیین هندوى دوران میانه یعنى ویشنو، برهما و شیوه، به ترتیب نماینده سه کیفیت (گونه) روشنى، گسترش و تاریکى تلقى مى شوند، ویشنوه پورانه ها را ساتویکه، مربوط به حالت ستوه، یا روشنایى و حرکت، و برهما پورانه ها را راجه سیکه، مربوط به حالت رجس، یا گسترش، و شیوه پورانه ها را تامه سیکه، مربوط به حالت تمس، یا تاریکى و خمودى، مى نامند. انتساب هر دسته از سه گروه مهاپورانه به یکى از سه خدا این تصور را برمى انگیزد که هر دسته مربوط به یکى از مذاهب سه گانه هندو است. اما در واقع این نامگذارى تا حدودى تصنعى است و هیچ یک از این سه بخش به تمام معنا به یکى از سه خدا اختصاص ندارد. البته این هست که هر یک عمدتا به تکریم و ستودن یکى از آنها مى پردازد. بنابراین، مهاپورانه ها عبارت اند از:

الف) ویشنوه (ساتویکه) پورانه ها؛ شامل:
1. ویشنو پورانه 2. نارده پورانه 3. بهاگوته پورانه 4. گروده پورانه 5. پدمه پورانه 6. وراهه پورانه

ب) شیوه (تامه) پورانه ها؛ شامل:
1. متسیه پورانه 2. کورمه پورانه 3. لینگه پورانه 4. شیوه پورانه 5. سکنده پورانه 6. اگنى پورانه

ج) براهمه (راجسه) پورانه ها؛ شامل:
1. براهمه پورانه 2. برهمانده پورانه 3. برهمه ویورته پورانه 4. مارکندیه پورانه 5. بهویشیه پورانه 6. وامنه پورانه

تعداد اوپه پورانه ها یا پورانه هاى فرعى بسیار است. اما بنابه این که از کدام یک از پیروان سه مذهب هندو بپرسى، فهرست آنها فرق مى کند، زیرا هر مذهب پورانه مربوط به خداى خویش را یک پورانه اصلى و بلکه جزء متون شروتى وحیانى و هم ردیف وده ها مى شمارد؛ بنابراین آن را از فهرست پورانه هاى فرعى خارج مى کند. براى مثال، شاکته ها یعنى پیروان مذهب شکتى، بهاگوته پورانه را یک پورانه بزرگ (مهاپورانه) مى دانند، در حالى که دیگران آن را یک پورانه فرعى (اوپه پورانه) مى شمارند.
درباره محتواى پورانه ها هرگز نمى توان در چنین مجال مختصرى اداى مطلب کرد، اما به طور اجمال، چنان که خود سنت هندو توضیح مى دهد، پورانه ها به پنج موضوع (پنچه لکشنه) مى پردازد: 1ـ خلقت عالم (سرگه)، 2ـ فروپاشى و بازآفرینى عالم (پرتى سرگه)، 3ـ تبار شناسى خدایان و رشى ها (وامشه) 4ـ دوران هاى منوها (نخستین انسان ها و پدران بشریت، منونتره ها) 5ـ تاریخ سلسله پادشاهى هاى خورشیدى و قمرى (ومشانوچریته)، گرچه پنج موضوع ذکر شده براى پورانه ها در پورانه هاى امروزى یافت مى شود اما موضوع پورانه ها به همین پنج تا محدود نیست. گویا این پنج موضوع در نسخه هاى اولیه پورانه برجسته تر بوده است. پورانه هاى کنونى به موضوعات زیادى مى پرازد، ستاره شناسى، جغرافیا، گاه شمارى حوادث، طب و بهداشت، و حتى اسلحه شناسى. بیشتر داده ها در شکل گفتگویى ارائه مى شود که معمولا میان فرزانه اى الوهى و شاگردش صورت گرفته است. پورانه ها در خود مبانى مذاهب هندو را نیز تبیین مى کنند. براى مثال، مبحث اوتاره هاى ویشنو، لینگه شیوه، و پرستش خدابانوان، که به ترتیب از مهم ترین موضوعات و مبانى مذاهب ویشنو، شیوه و شکتى است، در پورانه ها بسط داده شده است. از پورانه ها ترجمه به فارسى وجود ندارد. به زبان انگلیسى، ترجمه اى از مهاپورانه ها در دست است که هنوز به اتمام نرسیده اما همین مقدار تا کنون بالغ بر 110 مجلد گشته است.

قانون نامه ها

سومین دسته از متون سمرتى را «قانون نامه ها» تشکیل مى دهد. این متون دو دسته اند: یک دسته آنهایى که عنوان سمرتى را یدک مى کشند، و دسته دیگر بدون این عنوان. بنابراین، عنوان سمرتى در مورد دسته نخست به معناى اخص کلمه به کار مى رود. اصطلاح دیگرى که بى ارتباط با این دسته متون نیست شاستره ها به معناى «دستور» و «قاعده» است. شاستره ها رساله هایى در موضوعات مختلف از جمله در آداب و احکام اند. یک دسته از شاستره ها دهرمه شاستره ها یا «دستورنامه هاى دینى» هستند که شامل برخى از همین قانون نامه هاى سمرتى نیز مى شوند. چنان که پیداست، این جا عرصه اطلاق مفاهیم و عناوین مختلف بر متونى است که هر یک به ملاحظه اى تحت چندین عنوان جاى مى گیرد. بارى، مهم ترین سمرتى ها (قانون نامه ها)، عبارت اند از منوسمرتى یا همان قانون منو، یجنه والکیه سمرتى و نارده سمرتى. از این میان منوسمرتى شهرت بیشترى دارد.

منوسمرتى

این اثر مهم و مؤثر در سنت هندویى را به مانوه دهرمه شاستره یعنى قوانین منو نیز مى شناسند. منوسمرتى در بردارنده قواعد و احکام عملى سنتى هندویى است. تاریخ تدوین آن به احتمال به قرن هاى اول یا دوم پیش از میلاد مى رسد. در این کتاب همه دهرمه هندویى را به صورت احکام شایست و ناشایست، ثواب و عقاب، اگر چنین کنى فلان خاصیت را دارد و اگر چنان کنى بهمان را، و گاه به این صورت که «عالمان گفته اند» و غیر اینها در خود جمع کرده است. مطالب آن شامل آداب و رسوم، قواعد اجراى مراسم عبادى، اصول اخلاقى مى شود و همه دوره هاى زندگى هندو آشرمه ها، از دوره طلب علم تا دوره خانه مندى، عزلت و دوره ترک دنیا را شامل مى شود و براى هر یک دستور العمل ها و قواعد خاص خود را شرح مى دهد. همه این قواعد در ضمن یک طرح کیهان شناختى ویژه اى بیان مى شود. منو در این کتاب همانا اولین انسان و نیاى بشریت است که در چارچوب برنامه برهمن وحى دریافت مى کند. او در عین حال، همان کسى است که سمرتى، یعنى «سنت به یاد آمده» را ترویج و ابلاغ مى کند. منوسمرتى به دوازده باب تقسیم مى شود. به جز باب اول که در باره آفرینش جهان است، و باب دوازدهم که در موضوع تناسخ و رستگارى اخروى سخن مى گوید، سایر باب ها به قوانین و احکام و آداب مى پردازد، موضوعات آن شامل موارد زیر است:
احکام و آداب مربوط به دوره کسب علم (اولین مرحله از مراحل چهارگانه زندگى هندو)، غسل، دوره خانه مندى و کار و ازدواج (دومین دوره) عبادات و آداب یومیه، میهمانى، احکام پیش کش گزارى، اطعمه و اشربه (خوراکى ها و نوشیدنى ها)، احکام و آداب مربوط به کار و کسب، طهارت و نجاسات، آداب دوره زهد، خصال پادشاهى و وظایف او، احکام حقوقى و جزایى، شهادت بینه، احکام لقیطه (مال پیدا شده)، احکام کیل و توزین، احکام دین و رهن، احکام تعهد و کفالت، احکام امانت، عهد و نقض عهد، دعاوى، حدود، احکام اهانت، تحقیر، قتل و جرح، احکام سرقت، احکام زنا و فحشا، وظایف همسرى، حقوق و وظایف نسبت به فرزندان، ازدواج و طلاق، ارث، احکام نوشیدن مست کننده ها، قصاص و رشوه، نظام ادارى، منزلت برهمنان، وظایف اهل هر طبقه از طبقات چهارگانه، احکام مربوط به چند طبقه اى (کسانى که از اختلاط و امتزاج دو طبقه متولد شده اند)، کفاره گناه و علامت گناهکارى. در منوسمرتى چند نکته بسیارمورد اهتمام است؛ یکى جایگاه ویژه برهمنان است، که گاه رنگ و بویى تند و افراطى مى گیرد. دیگرى اهمیت دادن به نظام طبقه اى و آداب آنانست. و سوم استفاده از شیوه هاى تشویق و تخذیر، شبیه به وعد و وعیدهاى بسیار بزرگ براى اعمال به ظاهر کوچک، است که در سراسر این کتاب دیده مى شود. از منوسمرتى به فارسى ترجمه اى سراغ نداریم. اما به عربى و انگلیسى ترجمه شده است.

سوتره ها

سومین دسته از متون هندو، پس از شروتى ها و سمرتى ها، سوتره هایند. گویا آن گاه که به خاطرسپارى محتویات متون اولیه هندویى که مجلدات آن روز به روز افزایش پیدا کرده بود، دشوار و بلکه ناممکن گشت، فرهیختگان سنت هندو دست به تألیف مجموعه هایى به نام سوتره زدند که در خود جوهره هر یک از نظام ها و مکتب ها را به نحوى که بتوان به خاطر سپرد، به صورت مختصر و مفید گردآورده بود. در طى دوره اى معین، هر کدام از مواد و موضوعات آموزشى سنت هندو داراى سوتره مخصوص خود شد. این موارد عبارت اند از: شروته سوتره ها شامل خلاصه قواعد مربوط به مراسم قربانى عمومى، گرهیه سوتره، شامل خلاصه اى از مراسم و آداب رسوم خانگى، کلپه سوتره شامل دیگر مراسم و شعایر، دهرمه سوتره کتابچه هاى قانون دینى و غیر دینى، شولوه سوتره، در بردارنده مهندسى و قواعد ساخت محراب آتش و مانند آن.

ودانگه ها

چهارمین دسته از متون هندى ودانگه ها هستند. فلسفه پیدایى ودانگه ها نیز از جهتى شبیه به سوتره هاست. وقتى فهم وده ها به سبب زبان باستانى که به آن نوشته شده بودند و فاصله زمانى زیاد میان مؤلفان آن و نسل هاى بعدى، مشکل شده بود، ودانگه ها پدید آمد. این متون علوم و فنون کمک آموزشى مربوط به مطالعه و استفاده از وده ها را آموزش مى داد. به همین سبب ودانگه ها شامل موضوعات زیر مى شود:
فنون آوانویسى (شیکشا)، فنون وزن و تافیه (چهندس)، دستور زبان (ویاکرنه)، ریشه شناسى لغات (نیروکته)، نجوم (جیوتیسه)، و مراسم (کلپه).

اوپه وده ها

از آنجا که برهمنان براى انجام وظایف دینیارى خود علاوه بر موضوعات دینى محتاج علوم فرعى دیگرى نیر بودند، متونى با عنوان وده هاى فرعى (اوپه وده ها) شکل گرفت. این علوم به مستقیم به دانش وده ها مربوط نمى شود، اما در کل در خدمت این سنت بود. موضوعات سنتى این متون عبارت است از: طب، موسیقى و رقص، کمانکشى و معمارى، که به ترتیب متون زیر را شکل داده است: آیور وده، گندهروه وده، دهنور وده و ستهاپتیه وده.

متون فرقه اى

علاوه بر حجم زیاد متونى که در بالا ذکر شد و تشکیل دهنده میراث همگانى آیین هندو بود، متون فرقه اى متعددى نیز وجود دارد که هر یک تبیین کننده دیدگاه ها و باورهاى مذهبى (سمپر دایه) خاصى است. از این رو، هر یک از سه مذهب عمده هندویى علاوه بر متون دینى عمومى پیش گفته، به حجیت و قداست متون اختصاصى خود نیز باور دارند. مذهب ویشنوه متن هایى به نام سمهیتاهاى ویشنویى را مقدس مى شمارند. علاوه بر این بخش هایى از پورانه ها، یعنى ویشنوپورانه ها و بهاگوته پورانه ها مورد اهتمام ویژه ویشنویى هاست. شیویت ها، یا پیروان مذهب شیوه، آگمه هاى شیوه اى (شیوآگمه ها) را حرمتى برابر وده ها مى نهند و شاکته ها، یعنى پیروان مذهب شکتى و پرستندگان او، شاکته تنتره ها را مقدس مى دانند. این متون که نزد پیروان مذاهب هندویى شروتى یعنى وحیانى تلقى مى شود دربردارنده دیدگاه هاى فلسفى و الاهیاتى خاص هر یک از فرقه ها در موضوع هویت و ماهیت خدا، جهان، موجودات زنده، و نیز در بیشتر موارد شامل مطالبى درباره آداب و رسوم و قواعد زندگى پیروان هر مذهب است. برخى نیز کتابچه هایى است که به منظور توضیح آداب پرستش در معبدهاى بزرگ نوشته اند. براى مثال پرمشوره سمهیتا به آداب پرستش در معبد ویشنو در شرى رنگم اختصاص دارد، و سمشم بهو پدهتى جزئیات مراسم روزانه در معبد شیوه در جنوب هند را تبیین مى کند.

متون دینى غیر سنسکریت

در جنوب هند، برخلاف شمال که سنسکریت را تنها زبان دینى واجد قداست مى داشتند، زبان تأمیل را قدیمى تر از سنسکریت مى شمردند. حتى برخى نوشته هاى تأمیلى را همپایه متون سنسکریت شروتى معرفى مى کردند. در قرون میانه در تأمیل نادو، آچاریه ها یا رهبران دینى شرى رنگم، سروده هاى آلوارهاى ویشنویى را در کنار سروده هاى سنسکریت تلاوت مى کردند، اینها سروده هاى دوازده زاهدر شاعرى بود که در قرن هاى ششم تا نهم میلادى در جنوب هند مى زیستند. این سروده ها در مجموعه اى به نام نلییره دیویوه پربندهم یعنى کتاب چهارهزار بیتى، جمع آورى شده است. این مجموعه 23 اثر جداگانه است که در چهار بخش مرتب کرده اند. از میان آنها تیروویملى از نامالوار مفصل ترین است. پربندهم را هنوز در جنوب هند در عبادت معبدى به کار مى برند. اندیشه هاى آلوارها در این اثر پایه و اساس تحولات مذهب ویشنویى شد. اثار تامیلى نزدیکى از شاخه هاى مذهب ویشنو، وده گلیس، به پایه اى اهمیت یافته است که حتى آنها را برتر از آثار سنسکریت جاى داده اند. رشد نهضت بهکتى، که نوعى دیانت مردمى و مبتنى بر دلدادگى و شور مذهبى بود، رسوم و سنت هاى برهمنى را به حاشیه راند، و از این رهگذر برخى نوشته هاى بومى زبان به عرصه مراسم عبادى راه یافت. از جمله، نمونه بازآفرینى شده اى از حماسه رامایانه بود به نام رام چریت منسه اثر تولسى داس (1637ـ1511 م) که به زبان هندى نوشته است. این اثر تا حدودى توانسته است حماسه رامایانه والمیکى را تحت الشعاع قرار دهد. و نیز اشعار خوانندگان زاهد پیشه ادبیات ویژه و تازه اى زا آفرید که در بهجنه ها (مراسم عبادى که با آواز و موسیقى انجام مى شود)، بیشتر از دیگر آثار مورد توجه قرار مى گرفت. از این دست، کتاب کبیر شاعر و عارف مشهور هندى شایان ذکر است. بى جک نام اثرى از اوست که بخشى از ا شعار وى را در خود دارد. این اشعار حتى نزد سیک ها و مسلمانان همچون وسیله اى براى ابراز عواطف مذهبى و نگرش هاى معنوى مورد توجه قرار گرفته است. علاوه بر اینها، آثارى از رهبران معنوى و شاعران معاصر نیز به حلقه متون دینى هندو راه یافت. پیروان برخى گوروها کلمات ایشان را چنان ارزشمند مى یافتند که آنها را با امانت حفظ مى کردند و ورد زبان قرار مى دادند. گفته هاى ثبت شده از رامه کرشنه پرمهمسه، عارف نامى و پر شور بنگالى قرن نوزدهم (86ـ1834م)، رمنه مهارشى عارف مشهور (1950ـ1879) و خانم آنندمیى ما، گورو و زاهده نام آور بنگالى (1983ـ1896 م)، همگى مانند متن مقدسى به وسیله هوادارانشان در همایش هاى دینى تلاوت مى شود.