دموکراسی در عصر طلایی یونان باستان (مجلس)

محدودیت های دموکراسی در عصر طلایی یونان
دموکراسی محدودی که در دوران به اصطلاح دیکتاتوری پریکلس رواج داشت، پایه حقیقی داشت. محدودیت آن نخست در آن است که فقط عده قلیلی از مردم توانایی خواندن و نوشتن دارند؛ و دشواری های سفر به آتن، از شهرهای دور دست آتیک، نیز برای این دموکراسی محدودیتی طبیعی ایجاد می کند. تنها مردانی که از پدر و مادری آزاد و آتنی به وجود آمده و به بیست و یک سالگی رسیده باشند، حق رأی دارند؛ و فقط این گونه کسان و خانواده ی آنان از حقوق مدنی برخوردارند و یا امور نظامی و مالی کشور را به عهده دارند. در زمان پریکلس، برای این چهل و سه هزار شارمند آتیکی، که در میان سیصد و پانزده هزار تن ساکنان آن سرزمین زندگی می کنند و با دقت بسیار مراقب حدود و حقوق خویشند، رسما قدرت سیاسی یکسان موجود است؛ و این افراد، در برابر قانون و مجلس، حقوق متساوی دارند و خود نیز اهمیت بسیار بدان می دهند. در نظر مردمان آتن، شارمند کسی است که نه تنها حق رأی دارد، بلکه، به حکم سوابق و یا بر حسب قرعه، به مقام کلانتری و داوری نیز می رسد. او باید آزاد، و همیشه برای خدمت به کشور آماده باشد. کسی که از دیگری اطاعت و تبعیت کند، یا برای امرار معاش مجبور به کار باشد، فرصت و قابلیت این خدمات را ندارد؛ و از این روی، در نظر اکثر مردم آتن، کارگران شایسته ی آن نیستند که از حقوق شارمندی بهره مند باشند؛ گرچه آتنیان، بر اثر تناقضاتی که در اعمال انسان وجود دارد، دهقانان زمین دار را نیز شایسته ی انتفاع از این حقوق می دانند. یک صد و پانزده هزار تن بردگان آتیک، همه ی زنان، تقریبا تمامی کارگران، بیست و هشت هزار و پانصد تن بیگانگان مقیم آنجا، و بالاخره بسیاری از بازرگانان و پیشه وران از حق رأی بی بهره اند.

پیروی از جبهه ی اولیگارشیک یا دموکراتیک
رأی دهندگان اجتماعات حزبی ندارند، ولی، به صورت دسته های متفرق، از جبهه اولیگارشیک یا دموکراتیک پیروی می کنند، و این جدایی بر حسب آن است که با تعمیم حق رأی، با اقتدار مجلس، یا با دستگیری مستمندان به هزینه ی اغنیا موافق باشند یا مخالف. اعضای مؤثر هر جبهه در مجامعی به نام هتایریای (همراهی) گرد می آیند. در عصر پریکلس همه گونه مجمع در آتن موجود است مجامع دینی، مجامع خویشاوندی، مجامع نظامی، مجامع کارگری، مجامع هنرپیشگی، مجامع سیاسی، و مجامعی که صادقانه به خوردن و آشامیدن می پردازند. مجامع مربوط به جبهه اولیگارشیک از همه مقتدرترند، زیرا که اعضای آنها سوگند خورده اند که در امور سیاسی و حقوقی از یکدیگر حمایت کنند؛ و خصومتی مشترک نسبت به اصناف پست تری که حق رأی یافته و مزاحم اشراف صاحب زمین و بازرگانان مالدار گردیده بودند، آنان را به یکدیگر می پیوندد. در برابر این گروه، جبهه ای نسبتا دموکراتیک قرار دارد که از کاسبان اندک مایه و شارمندان اجیر شده و ملوانان کشتی های بازرگانی و جنگی تشکیل شده است. این مردم از تجملات و امتیازات ثروتمندان آزرده خاطرند و کسانی چون کلئون دباغ، لوسیکلس گوسفند فروش، ائوکراتس کتان فروش، کلئوفون چنگ ساز، و هوپربولوس چراغ ساز را به مقام رهبری می رسانند. پریکلس، تا مدت یک نسل، هوشیارانه اشرافیت و دموکراسی را با هم توأم می سازد و این گروه را از دخالت در سیاست مانع می شود، لکن پس از مرگ او، وارث حکومت می شوند و به خوبی از فواید و مزایای آن بهره می گیرند. از زمان سولون تا هنگام غلبه ی روم این جدال خصمانه، میان اولیگارشها و دموکرات ها، ادامه دارد و به صورت سخنرانی ها، اخذ رأی ها، تبعیدها، قتل ها و جنگ های داخلی جلوه گر است.

رأی دهندگان عضو مجلس (اکلسیا)
هر یک از رأی دهندگان قانونا عضو دستگاه حاکمه اصلی، یعنی مجلس (اکلسیا)، به شمار می رود. در چنین وضعی، دولتی که نماینده عموم باشد وجود ندارد. چون رفت و آمد از تپه ها و کوههای آتیک دشوار است، فقط عده معدودی از اعضای صاحب صلاحیت هستند که همیشه و در هر جلسه حاضر می شوند. در این جلسات به ندرت عده ی اعضا از دو یا سه هزار تجاور می کند. شارمندانی که در آتن یا در پیرایئوس زندگی می کنند، بر اثر نوعی «جبر جغرافیایی»، بر مجلس تسلط دارند. تفوق دموکرات ها بر محافظه کارانی که غالبا در مزارع و املاک آتیک متفرقند، از این راه صورت می گیرد. مجلس چهار بار در هر ماه تشکیل می یابد. محل آن، در مواقع مهم، میدان شهر و تئاثر دیونوسوس و یا در پیرایئوس است و معمولا مکان نیم دایره ای است به نام پنوکس که در جنوب آریوپاگوس، در دامنه تپه ای واقع است. در همه این موارد، اعضا، در زیر آسمان باز، بر روی نیمکت هایی می نشینند، و طلوع صبح آغاز جلسه است. در افتتاح جلسه، خوکی در راه زئوس قربانی می شود. اگر در این هنگام طوفان و یا زلزله و یا خسوفی پدید آید، معمولا بی درنگ جلسه را تعطیل می کنند، زیرا که اینها همه نشانه ناخرسندی و مخالفت خدایان است. قوانین جدید را فقط در اولین جلسه هر ماه می توان پیشنهاد کرد. عضوی که قانونی را پیشنهاد می کند مسئول نتایجی است که از تصویب آن حاصل می شود. اگر قانونی زیانی بزرگ به بار آورد، هر یک از اعضای دیگر می تواند، در ظرف یک سال پس از تصویب، در مورد پیشنهاد کننده قرار غیر قانونی بودن درخواست کند و او را به غرامت، محرومیت از حق رأی، یا اعدام محکوم سازد. آتن بدین ترتیب از قانون گذاری عجولانه ممانعت می کرد. به موجب قسمت دیگری از این قرارنامه، لوایح جدید را می توان پیش از اجرا متوقف ساخت تا یکی از محاکم در مورد تطبیق آن با قوانین موجود رسیدگی کند. و نیز، پیش از آنکه طرحی مورد شور قرار گیرد، مجلس موظف است که آن را، جهت تحقیق مقدماتی، به هیئت پانصد نفری تسلیم کند. همچنان که امروزه در آمریکا، پیش از آنکه لایحه ای در کنگره مطرح شود، به کمیسیون مخصوصی که درباره ی موضوع آن اطلاع و صلاحیت دارد ارجاع می شود. هیئت پانصد نفری نمی تواند طرحی را یک سره رد کند، بلکه فقط حق دارد که آن را با اظهار نظر مثبت یا بدون آن گزارش دهد.

افتتاح مجلس
معمولا رئیس مجلس، با تقدیم لایحه ای که از طرف پانصد نفری گزارش داده شده است، مجلس را افتتاح می کند. کسانی که سخنی دارند، بر حسب سن خود، سخن می گویند؛ ولی اگر معلوم شود که کسی مالک زمینی نیست، یا ازدواجش غیر قانونی بوده است، یا نسبت به پدر و مادر خود ادای وظیفه نکرده، یا اخلاق عمومی را محترم نشمرده، یا از خدمت نظام گریخته، یا در میدان جنگ سپر افکنده، یا مالیات و دینی به دولت بدهکار است، حق سخن گفتن در مجلس را ندارد. تنها برای ناطقان آزموده و زبردست امکان سخن گفتن هست، زیرا که مستمعین مجلس مردمانی نکته گیر و مشکل پسندند، و بر خطاهای لفظی می خندند، به هر سخنی که خارج از موضوع باشد، با صدای بلند اعتراض می کنند، موافقت خود را با فریاد و صفیر و کف زدن، اظهار می دارند، و اگر مخالفتی داشته باشند، چنان هیاهویی بر پا می کنند که سخنگو ناچار کرسی خطابه را ترک می کند. برای هر یک از سخنگویان، وقت معینی مقرر است که مدت آن را با ساعت اندازه می گیرند. اخذ رأی با بلند کردن دست به عمل می آید، مگر آنکه پیشنهادی مخصوصا و مستقیما به شخص معینی مربوط باشد؛ در این صورت رأی مخفی گرفته می شود. ممکن است که رأی مجلس گزارشی را که از طرف هیئت پانصد نفری درباره ی لایحه ای تسلیم شده است، تأیید، اصلاح، یا رد کند. و تصمیم مجلس قطعی است. در مورد اموری که فوریت دارد، احکامی صادر می شود غیر از قانون و ممکن است که اجرای آن از تصویب قوانین جدید سریع تر صورت گیرد. ولی این گونه احکام ممکن است که با همان سرعت لغو شوند و در متن قانون آتن نیز وارد نمی گردند.

مجلس اعیان
مجلس اعیان یا بوله هیئت دیگری است که از لحاظ مقام بالاتر و از لحاظ قدرت پایین تر از مجلس است. این هیئت در اصل مجلس عالی تری بوده، لکن در زمان پریکلس تنزل یافته و عملا به صورت کمیته قانون گذاری مجلس در آمده است. اعضای آن، به حکم قرعه و بر حسب نوبت، از روی صورت اسامی شارمندان انتخاب می شوند و به هر یک از ده قبیله، پنجاه نفر تعلق می گیرد. مدت خدمت این اعضا فقط یک سال است و در قرن چهارم، به هر یک از آنان روزانه پنج اوبولوس پرداخته می شد. تا زمانی که همه شارمندان ذی صلاحیت به عضویت این دستگاه نرسیده اند، انتخاب مجدد برای هیچ یک ممکن نیست، زیرا قرار بر این است که همه شارمندان، به نوبه ی خود، توفیق این خدمت را پیدا کنند؛ از این روی، در شرایط عادی، هر یک از شارمندان لااقل یک بار در عمر خود به عضویت بوله می رسد. محل تشکیل جلسات تالار مجلس اعیان است که در جنوب میدان شهر واقع شده، و جلسات عادی علنی است. وضع قوانین و اجرای آن، و نیز امور مشورتی، از وظایف این هیئت است؛ به اعمال و حسابهای کارگزاران دینی و دیوانی شهر رسیدگی می کند؛ در امور مالی و فعالیت ها و ساختمانهای عمومی نظارت می کند؛ در هنگام تعطیل مجلس، بر حسب لزوم، حکم اجرا صادر می کند؛ و با تجدید نظر بعدی مجلس، امور خارجی کشور را زیر نظر می گیرد.

ده کمیته مجلس اعیان
برای اجرای این وظایف گوناگون، مجلس اعیان به ده کمیته پنجاه نفری تقسیم می شود، و هر کمیته مدت یک ماه، که عبارت از سی و شش روز است، بر هر دو مجلس ریاست دارد. هر روز صبح، کمیته ای که عهده دار ریاست است، یکی از اعضای خود را برای همان روز به ریاست کمیته و ریاست مجلس اعیان انتخاب می کند. بنابراین، احراز این مقام، که عالی ترین مقامات کشور است، برای هر یک از شارمندان، به حکم قرعه یا بر حسب نوبت، ممکن است و بدین ترتیب هر ساله در آتن، سیصد تن به ریاست مجلس می رسند. در آخرین لحظه، به حکم قرعه، معین می شود که در آن ماه، و در آن روز، کدام کمیته و کدامین عضو آن باید ریاست را عهده دار شوند. آتنیان، که خود فاسدند، امید آن دارند که بدین شیوه فساد دستگاه عدلیه را، تا آخرین حدی که برای بشریت و اخلاق آدمی ممکن است، کاهش دهند. کمیته ای که ریاست وقت را بر عهده دارد، دستور جلسه را معین، اعضای مجلس اعیان را به تشکیل جلسه دعوت، و نتایج حاصله از مذاکرات روزانه را ثبت و تدوین می کند. بدین ترتیب، قانون گذاری آتن، که جزئی از وظایف دموکراسی آن است از طریق مجلس و مجلس اعیان و کمیته ها صورت می گیرد. و اما اختیارات دادگاه آریوپاگوس در قرن پنجم منحصر بود به رسیدگی درباره جرایمی از قبیل حرق، ضرب و جرح عمدی، مسومم ساختن، و قتل نفس، قانون یونان تدریجا «از صورت شخصی و فردی به صورت قراردادی» در آمده است. یعنی از دلخواه یک فرد یا حکم یک گروه قلیل، به توافق مبنی بر مشاوره شارمندان آزاد تبدیل یافته.

قانون در عصر طلایی یونان باستان
چنین به نظر می رسد که یونانیان باستان قانون را رسمی مقدس می دانستند که مورد تأیید خدایان است و سرچشمه ی آن الهام الاهی است. تمیس، در زبان آنان هم بر این رسوم اطلاق می شد، و هم نام الاهه ای بود که (چون ریتای هندی و تائو یا تین چینی) نظم اخلاقی و هماهنگی جهان را مجسم می ساخت. قانون بخشی از دین بود و قدیمی ترین قوانین مالکیت یونان، در قانون نامه های باستانی معابد، با آداب و مقررات دینی آمیخته بود. مقرراتی که به فرمان رؤسای قبایل یا پادشاهان برقرار شده و در آغاز اجباری بود، و سپس به هنگام خرید جنبه تقدس یافت، شاید، از لحاظ قدمت، یا این قوانین دینی همپایه باشند.

جمع آوری و تنظیم آداب و رسوم مقدس به دست قانون گذاران
مرحله دوم تاریخ قانون یونان، جمع آوری و تنظیم این آداب و رسوم مقدس به دست قانون گذارانی چون زالئوکوس، خارونداس، دراکون، و سولون بود. پس از آنکه این مردان قانون نامه های جدید خود را مدون ساختند، رسوم مقدس به قوانین بشری مبدل شد. در این قانون نامه ها، قانون از قلمرو دین آزاد شد و روز به روز دنیویتر گشت، در محاکمه مجرمین، قصد و نیت آنان از ارتکاب جرم، اهمیت و دخالت تمام یافت، مسئولیت مشترک خانوادگی جای خود را به مسئولیت فردی داد، و انتقام های شخصی به مجازاتهای قانونی دولت تبدیل شد.

رشد روزافزون مجموعه قوانین
مرحله سوم ترقی در یونان، رشد روزافزون مجموعه قوانین بود. هنگامی که یک تن یونانی عصر پریکلس از قانون آتن سخن می گوید، مقصودش قانون نامه های دراکون و سولون، و کلیه مقرراتی است که مجلس عامه یا مجلس اعیان وضع کرده است به استثنای مقرراتی که لغو شده، اگر قانون جدیدی منافی قانون قدیم باشد، الغای قانون قدیم واجب است. اما بحث و تحقیق کامل در تناقض و تعارض این قوانین نادر است و بسیاری از متون قانونی، به نحوی مضحک، منافی یکدیگرند. در مواردی که ابهام و اغتشاش قوانین از حد می گذشت، از میان اعضای محاکم عمومی، جمعی به حکم قرعه انتخاب می شدند تا کمیته تثبیت قوانین را تشکیل دهند و معین کنند که کدام قانون باید ابقا و کدام الغا شود. در این گونه موارد، و کلایی نیز معین می شدند تا از قوانین قدیم، در مقابل کسانی که الغای آن را پیشنهاد کرده اند، دفاع کنند. با نظارت این کمیته، قوانین آتن به زبانی ساده و روشن بر لوحهای سنگی در «ایوان شاه» نقر می شود و، از این پس، هیچ یک از حکام حق آن ندارد که بر اساس قوانین غیر مدون حکمی روا دارد. (ادامه دارد ...)