علم کلام در سه قرن اول هجری

1- کلام در قرن اول هجری
عالمان اسلامی از همان عصر صحابه، در آموزش های اعتقادی، نصوص قرآن کریم و احادیث نبوی را برای استحکام بخشیدن به مذهب کلامی خود به کار می گرفتند، اما همواره بخش اصلی عبارات و شکل پرداخت ابراز عقیده ها را درک و برداشت های خود آنان تشکیل می داده است. این برداشت ها از سویی از معانی آیات قرآنی و سنت نبوی ریشه می گرفت و از دیگر سو، بر پایه تعقل و جهت گیری دینی اشخاص نهاده می شد. این تعقل و جهت گیری گاه به شخص عالم یا حلقه ای از عالمان همفکر باز می گشت و گاه حاصل فرهنگی ریشه دار و تعقلی پر سابقه بود که به یک جامعه با فرهنگ دیرینه تعلق داشت.

الف- میزان تاثیر پذیری از دیگر ادیان
درباره میزان تاثیر پذیری محیط کلامی در عهد نخستین از آموزش های دیگر ادیان، باید گفت آن فضای پذیرنده ای که درباره حکمت اخلاقی و قصص در میان صحابه و تابعان ایشان وجود داشت و زمینه ای گردید تا همگام با روند آشنایی مسلمانان با فرهنگ دینی یهودیان، مسیحیان و ایرانیان، تعالیم حکمت آموز آنان یا تعالیم کارآمد برای تفسیر قرآن، به محافل عالمان مسلمان راه جوید، درباره آموزش های اعتقادی دیده نمی شد. این حدیث نبوی که «حکمت گم شده مؤمن است و آن را در هر جا که بیابد، برمی گیرد»، بر خلاف معارفی چون اخلاق و تفسیر، دست کم در سده 1 ق، در تعالیم اعتقادی معمول نبوده است. به هر روی، وجود اشاراتی در روایات بر جای مانده، این تصور را ایجاد می کند که ممکن است طرح بخشی از مباحث کلامی عمومی در زمینه های توحید و عدل در عصر صحابه، حاصل مناظرات اهل کتاب با عالمان مسلمان بوده باشد؛ چنانکه مثلا از طرح مباحثی در نفی جسمانیت خداوند، در پاسخ به سائلی از یهود یمن، و مباحثی درباره قدر، در پاسخ به پرسشگری از مسیحیان شام سخن رفته است. به خصوص در موضوع اخیر به مسأله تأثیر متکلمان مسلمان از برخی تعالیم اهل کتاب از سده 1 ق اشاره شده، و مسلم بن یسار (درگذشت به سال 100 ق)، معبد جهنی را در نظریه قدر، موافق با دیدگاه مسیحیان دانسته است.

ب- آثار و مصنفات بر جای مانده
آثار و مصنفات برجای مانده از سده 1 ق بسیار ناچیز است و سخن گفتن درباره اندیشه های کلامی در این دوره، با کمبود اطلاعات و محدود بودن تحقیقات امری دشوار است. بدیهی است که کهن ترین نمونه های اندیشه کلامی، قدیم ترین متون اعتقادی را، پس از کتاب و سنت، باید در آثار و روایات منقول از صحابه جست و جو کرد؛ اما به استثنای اشاراتی کوتاه و پراکنده از برخی از ایشان، تنها کسی که نقل متون نسبتا مفصل در موضوعات کلامی به صورت خطبه از او شهرت یافته، امام علی است. البته در میان این روایات به ویژه باید بر نمونه هایی تکیه کرد که صدور آنها از پذیرش سندی کافی برخوردار است. آنچه از مباحث کلامی بارها در روایات منتسب به آن حضرت به چشم می خورد، بیشتر تعالیمی در زمینه توحید و نفی صفات جسمانی از خداوند با الهام از مضامین قرآنی است.
مسأله قدر از جمله مسائلی است که به روزگار صحابه بیشتر مورد توجه قرار گرفته است؛ در بررسی منابع روایی، افزون بر احادیثی که صحابه در این باره از پیامبر (ص) نقل کرده اند، نمونه هایی از دریافت شخصی آنان نیز بر جای مانده است. در روایاتی این چنین، از مهتران صحابه چون ابی بن کعب، ابن مسعود و عباده بن صامت، به طور عمومی موضعی بسیط و عاری از پیچیدگی های کلامی در تأکید بر قضا و قدر الهی نقل شده است و تنها در معدودی از روایات برخوردهای استدلالی و غیر بسیط با مساله به چشم می خورد، مثلا در روایتی از امام علی (ع)، بر نفی اندیشه حتمی بودن قضا و لازم بودن قدر، چنین استدلال شده است که در آن صورت، ثواب و عقاب، و وعد و وعید باطل خواهد بود.

ج- مباحث کلامی
بجز مباحث کلامی محض، چون نفی صفات که دامنه بحث آن در سده 1 ق و به ویژه در عصر صحابه محدود بوده، پاره ای از مباحث کلامی، سیاسی چون امامت و مسائل کلامی اخلاقی چون منزلت فاسق بخش اصلی مجادلات را در محافل اسلامی تشکیل می داده اند. برخلاف مباحث گروه نخست که زاده طبیعی نظری شدن اندیشه های دینی بوده، و پیش تر نیز در کلام دیگر ادیان آسمانی سابقه داشته است، مباحث اخیر حاصل وقایع و اوضاع و احوال تاریخی جهان اسلامی در سده 1 ق، به ویژه نیمه نخست آن بوده است، اگر چه مباحث مجرد کلامی در سده های بعد بسیار توسعه یافته، و افتراقات کلامی پر شماری را پدید آورده است، اما باید اذعان داشت که اساسی ترین افتراقات کلامی مسلمانان در طول تاریخ یک و نیم هزاره، یعنی شیعه، محکمه و عامه مسلمین که بعدها «اهل سنت و جماعت» نام گرفتند، و بسیاری از فروع هر یک، به همان گرایش های کلامی، سیاسی و کلامی، اخلاقی سده نخست ارتباط دارد.

2- تدوین و شکل گیری مکاتب کلامی در دو سده 2 و 3
دو سده 2 و 3 ق هم در تاریخ اندیشه کلامی و هم در دیگر زمینه های معارف اسلامی، سده تدوین و شکل گیری مکاتب گوناگون فکری بوده است. در این دو سده، اصلی ترین مکاتب ماندگار یا دیرپای کلامی پدید آمده، یا شکل با ثبات خود را یافته اند و در مقابل، فرقه هایی ناپخته و ناسازگار با شرایط اجتماعی به حیات کوتاه مدت خود پایان بخشیده اند. از دیگر ویژگی های این دوره، طرح مباحثی پیچیده و کاملا نظری در زمینه های گوناگون کلامی است که تا حدودی از ارتباط نزدیک تر مسلمانان با عالمان دیگر ادیان، و نیز از حرکت ترجمه آثار فلسفی و فلسفی دینی یونان و اسکندریه متأثر بوده است. در این میان به ویژه باید به طرح مباحثی چون صفات باری و خلق قرآن در اوایل سده 2 ق، و موضوعاتی کلامی فلسفی یا به اصطلاح «مباحث دقیق» چون جوهر و عرض و جزء لایتجزا در برابر اصطلاح «جلیل»، با آغاز سده 3 ق اشاره کرد.

الف- نحوۀ طرح مباحث کلامی و طبقه بندی فرق و مکاتب
در مقام توضیح باید یاد آور شد که فرقه ها و مکاتب گوناگون اسلامی در سده های 2 و 3 ق را از نظر چگونگی پرداخت به مباحث کلامی می توان به طور نسبی در چند گروه طبقه بندی کرد. در این میان گروهی چون معتزله و مکاتب منشعب یا نزدیک به آن، داعیه دار «علم کلام» بوده، و با ارائه مجموعه عقاید کما بیش نظام یافته و تحلیل شده به عنوان یک دستگاه جهان شناختی دینی مبتنی بر برداشت های عقل گرایانه، اندیشه کلامی خود را مطرح می ساخته اند. گروه دوم صرفا به عنوان برخوردی انفعالی و در واکنش نسبت به آموزش های کلامیان، به موضع گیری و گاه بحث در باب مسائل کلامی پای نهاده، و گاه خود نیز به گونه ای کلام معارض یا بینابین رسیده اند. به عنوان گروه سوم، باید به مذاهبی با سابقه چون محکمه اشاره کرد که پاره ای از باورهای اساسی مذهب خود را حفظ کرده، در گرماگرم مباحث کلامی در سده های 2 و 3 ق، به سوی جناح های گوناگون درگیر متمایل گشته، و خود مکاتب کلامی متداخل و مرکبی را پدید آورده اند. با توجه به آنچه گفته شد، قابل درک است که مباحث کلامی فلسفی یا مباحث دقیق، تنها برای گروه نخستین از متکلمان و به تبع آن برای همفکران آنان از گروه سوم شایان توجه بوده، و گروه دوم کلام گریز یا کلام ستیز همواره از وارد شدن در این مباحث که به دور از نصوص شرعی بوده، ابا داشته است.