آغاز و انجام

این کتاب رساله ای است در مبدأ و معاد، که در نسخ قدیمی به نام مبدأ و معاد نیز ذکر شده است. این رساله را خواجه به تقاضای بعضی از دوستان خویش تألیف کرده و در آن از آغاز و انجام خلقت و قیامت و بهشت و جهنم و غیر آن به روش عرفانی بحث نموده است. این رساله در واقع سخن از شرح حال انسان در هر عالم است. جز این که در فصل دوم و هفدهم و برخی از مواضع دیگر در اثنای سخن به اختصار و ایجاز ار آغاز یعنی مبدأ تعالی و آمدن انسان از فطرت اولی اشارتی نموده است. لذا سزاوار است که این رساله را یکی از رسائل در معرفت نفس یعنی روان شناسی بشناسیم و بدانیم.

نظر صاحبنظران:
حسن زاده آملی: «این رساله از آغاز و انجام شهرت یافت چنان که سید حیدر آملی در جامع الاسرار به آغاز و انجام آن را نام برده است، ولکن جناب خواجه آن را به اسم تذکره نام می برد که تذکره در آغاز و انجام است.»

معرفی اجمالی نویسنده:
محمد بن محمد بن حسن طوسی مکنی به ابو جعفر و ملقب به نصیرالدین و مشهور به خواجه طوسی که او را به القاب استاد البشر و عقل حادی عشر و معلم ثالث نیز خوانده اند. او در سال 597 هجری قمری در مشهد مقدس چشم به جهان گشود. خواجه در تمام علوم متداول آن زمان، از مفاخر و بزرگان به شمار رفته و به علت هوش زیاد و غایت دانش و بینش، شهره آفاق بود و خدمات اسلامی و ایرانی او زبانزد خاص و عام است. به دستور ناصرالدین عبدالرحمان (حکمران اسماعیلی مذهب مهستان) به «الموت» رفت. سال 654 هـ ق که الموت به دست مغولان و هلاکوخان افتاد، خواجه نصیر وزارت او را قبول و به این وسیله مغول خونخوار را با تدبیر و عقل خود تحت نفوذ خود در آورد. در حمله هلاکوخان به بغداد، او را همراهی و در برانداختن خلافت 524 ساله عباسیان نقش مهمی داشت. خواجه نصیر در احیای اسلام و ترویج علم و ادب و اصلاح و ارشاد مردم و به پاداشتن مذهب شیعه اثنی عشری، اهتمام بسیار به کار برد. به امر هلاکو، رصدخانه بزرگ مراغه را تأسیس و تا 16 سال خودش بر سر آن بود. از اساتید او می توان پدرش را در علوم نقلی، ابن میثم بحرانی، محقق حلی، قطب الدین مصری و فرید الدین داماد را نام برد و از شاگردانش می توان به قطب الدین شیرازی، علامه حلی، ابن فوطی، ابن هیثم بحرانی، سید رکن الدین استرآبادی و... اشاره کرد. خواجه در سال 628 هجری با "نرگس خانوم" دختر فخرالدین نقاش ازدواج کرد و از او 3 پسر باقی ماند به نام صدرالدین علی، اصیل الدین حسن و فخرالدین احمد.
خواجه آثار جاویدانی از خود به یادگار گذاشته از جمله: اخلاق ناصری در حکمت علمی و اخلاق، شرح اشارات در فلسفه، تحریر مجسطی در ریاضیات، زیج ایلخانی در نجوم، تجرید العقاید در فن کلام، تحریر اقلیدس در هندسه، اساس الاقتباس در منطق، اوصاف الاشراف در اخلاق، رساله آغاز و انجام در مبدأ و معاد، رساله جبر و اختیار و...
وفات این دانشمند بزرگ در روز دوشنبه هفدهم ذی الحجه سال 672 هجری قمری در سن 75 سالگی اتفاق افتاد و ایشان را بنا به وصیتش در کاظمین دفن کرده اند.

ساختاربندی کتاب:
این کتاب شامل 20 فصل به شرح زیر است:
1. فصل اول: در صفت راه آخرت و ذکر سالکانش
2. فصل دوم: در اشاره به مبدأ و معاد و آمدن از فطرت اولی و رسیدن به انجام و ذکر شب قدر و روز قیامت
3. فصل سوم: در اشاره به هر دو جهان و ذکر مراتب مردم در این جهان و آن جهان
4. فصل چهارم: در اشاره به مکان و زمان
5. فصل پنجم: در اشاره به حشر خلایق
6. فصل ششم: در ذکر احوال اصناف خلق در آن جهان و ذکر بهشت و دوزخ
7. فصل هفتم: در اشاره به صراط
8. فصل هشتم: در اشاره به صحایف اعمال و اکرام الکاتبین و نزول ملائک و شیاطین بر نیکان و بدان
9. فصل نهم: در اشاره به حساب و طبقات اهل حساب
10. فصل دهم: در اشاره به وزن اعمال و ذکر میزان
11. فصل یازدهم: در اشاره به بطی آسمان ها
12. فصل دوازدهم: در اشاره به نفخ صور و تبدیل زمین و آسمان
13. فصل سیزدهم: در اشاره به حال هایی که روز قیامت حادث می شود و وقوف خلق به عرصات
14. فصل چهاردهم: در اشاره به درهای بهشت و دوزخ
15. فصل پانزدهم: در اشاره به زبانیه دوزخ
16. فصل شانزدهم: در اشاره به جوی های بهشت و آنچه در دوزخ به ازای آن بود
17. فصل هفدهم: در اشاره به خازن بهشت و دوزخ و رسیدن مردم با فطرت اولی که در نشئه اولی بوده است.
18. فصل هجدهم: در اشاره به درخت طوبی و درخت زقوم
19. فصل نوزدهم: در اشاره به حور عین
20. فصل بیستم: در اشاره به ثواب و عقاب و عدل او.
در انتهای کتاب تعلیقاتی که بر هر فصل نوشته شده است، آورده شده است.
این رساله مکرر در تهران و شیراز به چاپ رسیده است.