نظر دین اسلام در مورد حضور زن در اجتماع

روابط اجتماعی

انسان موجودی است که نیازمند روابط اجتماعی است و بدون حضور در اجتماع هیچ گاه از عهده پاسخگوئی به نیازهای متنوع زندگی خویش برنمی آید. طبیعی است که پذیرفتن هر محیط و اجتماعی به معنای متعهد شدن نسبت به شرایط و مقررات ویژه آن محیط است. زندگی اجتماعی نیز بر محور اصول و آداب و قوانین و روابطی تنظیم شده است، اسلام نیز به عنوان دینی که پاسخگوی نیازهای ضروری روحی و جسمی انسان ها در تمام عصرها و مکان هاست نه تنها روابط سازنده اجتماعی را مورد تأیید قرار داده و امضاء کرده است بلکه با پایه گذاری برخی از اصول در روابط اجتماعی اهمیت آنها را به جامعه ایمانی گوشزد کرده است. حقوق طبیعی از آنجا پیدا شده که طبیعت هدف دارد و با توجه به هدف‏، استعدادهائی در وجود موجودات نهاده و استحقاق هائی به آنها داده است. انسان نیز از آن جهت که انسان است، از یک سلسله حقوق خاص که حقوق‏ انسانی نامیده می ‏شود برخوردار است و حیوانات از این نوع حقوق برخوردار نمی‏ باشند. راه تشخیص حقوق طبیعی و کیفیت آنها مراجعه به خلقت و آفرینش است‏، هر استعداد طبیعی یک سند طبیعی است برای یک حق طبیعی.
افراد انسان از لحاظ اجتماع مدنی همه دارای حقوق طبیعی مساوی و مشابهی می باشند و تفاوت آنها در حقوق اکتسابی است، که بستگی دارد به کار و انجام وظیفه و شرکت در مسابقه انجام‏ تکالیف. علت اینکه افراد بشر در اجتماع مدنی دارای حقوق طبیعی مساوی و متشابهی هستند این است که مطالعه در احوال طبیعت انسانها روشن می ‏کند که‏ افراد انسان (بر خلاف حیوانات اجتماعی از قبیل زنبور عسل) هیچکدام‏ طبیعتا، رئیس یا مرئوس، مطیع یا مطاع، فرمانده یا فرمانبر، کارگر یا کارفرما، افسر یا سرباز به دنیا نیامده ‏اند. تشکیلات زندگی انسانها طبیعی نیست، کارها و پستها و وظیفه‏ ها به دست طبیعت تقسیم نشده است. فرضیه تشابه حقوق خانوادگی زن و مرد، مبتنی بر این است که اجتماع‏ خانوادگی مانند اجتماع مدنی است. افراد خانواده دارای حقوق همانند و متشابهی هستند. زن و مرد با استعدادها و احتیاجهای مشابه درزندگی‏ خانوادگی شرکت می‏ کنند و سندهای مشابهی از طبیعت در دست دارند.
قانون‏ خلقت به طور طبیعی برای آنها تشکیلاتی در نظر نگرفته و کارها و پستها را میان آنها تقسیم نکرده است. و اما فرضیه عدم تشابه حقوق خانوادگی مبتنی بر این است که حساب اجتماع‏ خانوادگی از اجتماع مدنی جداست، زن و مرد با استعدادها و احتیاج‏های‏ مشابهی در زندگی خانوادگی شرکت نمی کنند و سندهای مشابهی از طبیعت در دست ندارند. قانون خلقت آنها را در وضع نامشابهی قرار داده و برای هر یک از آنها مدار و وضع معینی در نظر گرفته است.

حضور زن در اجتماع از نظر اسلام

اسلام با همه توجهی که به خطر شکسته شدن حصار عفاف‏ دارد (همانطور که روش این آئین پاک خدائی است که یک آئین معتدل و متعادل است و از هر افراط و تفریطی به دور است و امتش را امت وسط می‏ خواند) از جنبه ‏های دیگر غافل نمی‏ شود. زنان را تا حدودی که منجر به‏ فساد نشود از شرکت در اجتماع نهی نمی ‏کند. در بعضی موارد شرکت آنها را واجب می‏ کند، مانند حج که بر زن و مرد متساویا واجب است و حتی شوهر حق‏ ممانعت ندارد. و در بعضی موارد به ترخیص اکتفا می ‏کند. چنانکه می‏ دانیم جهاد بر زنان واجب نیست، مگر وقتی که شهر و حوزه‏ مسلمین مورد حمله واقع شود و جنبه صد در صد دفاعی به خود بگیرد. در این‏ صورت همانطور که فقهاء فتوا می‏ دهند بر زنان نیز واجب می‏ شود، ولی‏ در غیر این صورت واجب نیست.
در عین حال رسول خدا به برخی از زنان‏ اجازه می‏ داد که در جنگها برای کمک به سربازان و مجروحین شرکت کنند. قضایای زیادی در تاریخ اسلام در این زمینه هست. بر زنان واجب نیست که در نماز جمعه شرکت کنند مگر... آنکه حضور به هم رسانند. بعد از حضور واجب است شرکت کنند و ترک‏ نکنند. بر زنان واجب نیست که در نماز عید فطر و عید قربان شرکت کنند ولی از شرکت دادن‏ ممنوع نمی ‏باشند. برای زنان صاحب هیئت و جمال شرکت در این مجامع مکروه‏ است پیغمبر اکرم (ص) زنان خود را (با قید قرعه) با خود به سفر می‏ برد.
بعضی‏ از اصحاب نیز چنین می ‏کردند. پیغمبر اکرم از زنان بیعت گرفت، ولی با آنها مصافحه نکرد، دستور داد ظرف آبی آوردند، دست خود را در آن فرو برد و دستور داد زنان دست‏ خویش در آب فرو برند ، همین را بیعت شمرد. عایشه گفت هرگز دست پیغمبر در همه عمر دست یک زن بیگانه را لمس نکرد. زنان را از تشییع جنازه منع نکرد، گو اینکه آن را لازم هم نشمرد. رسول‏ خدا ترجیح داد زنان در تشییع جنازه شرکت نکنند. در عین حال در موارد خاصی شرکت کرده ‏اند و احیانا نماز خوانده ‏اند. در روایات ما آمده است‏ که وقتی زینب دختر بزرگ رسول اکرم وفات کرد زهرای مرضیه (س) و زنان مسلمانان آمدند و بر وی نماز خواندند. از نظر روایات شیعه برای زنان جوان‏ شرکت در تشییع جنازه مکروه است.
علماء اهل تسنن از ام عطیه نقل‏ کرده‏ اند که گفت رسول اکرم ما را توصیه کرد که در تشییع جنازه شرکت‏ نکنیم ولی منع نفرمود. در باب شرکت زنان در اینگونه موارد، در کتب حدیث روایات ضد و نقیضی وارد شده است. از بعضی از آنها ممنوعیت شدید استفاده می ‏شود. اما صاحب "وسائل" که خود محدث متبحری است با توجه به مجموع آثار و روایات اسلام می ‏گوید: از مجموع روایات استفاده می‏ شود که برای زنان رواست که برای مجالس‏ عزا، یا برای انجام حقوق مردم، یا تشییع جنازه بیرون روند و در این مجامع شرکت کنند، همچنانکه فاطمه (ع) و همچنین زنان ائمه‏ اطهار در مثل این موارد شرکت می ‏کرده ‏اند. پس جمع بین روایات حکم می ‏کند که روایات منع را حمل بر کراهت کند. پیغمبر اکرم زنان را اجازه می‏ داد که به خاطر حاجتی که دارند بیرون روند و کار خویش را انجام دهند.

اختلاط زن و مرد از نظر اسلام

اسلام به خطرات ناشی از روابط به اصطلاح آزاد جنسی کاملا آگاه است. نهایت مراقبت را در برخوردهای زنان و مردان اجنبی دارد. تا حدودی که‏ منجر به حرج و فلج نشود، طرفدار دور نگهداشتن زنان از مردان است. اسلام در عین اینکه به زنان اجازه شرکت در مساجد را می‏ دهد دستور می ‏دهد به صورت مختلط نباشد، محلها از یکدیگر جدا باشد. می ‏گویند پیغمبر اکرم‏ در زمان حیات خویش اشاره کرد که در ورودی زنان به مسجد از در ورودی‏ مردان مجزا باشد. روزی اشاره به یکی از درها کرد و فرمود: «لو ترکنا هذا الباب للنساء؛ خوب است این در را به‏ بانوان اختصاص بدهیم.» بعدها عمر صریحا نهی کرد که مردان از آن در وارد شوند و نیز می‏ گویند پیغمبر اکرم دستور داد که شب هنگام که نماز تمام‏ می‏ شود، اول زنها بیرون بروند، بعد مردها، رسول خدا خوش نمی ‏داشت که‏ زن و مرد در حال اختلاط از مسجد بیرون روند. زیرا فتنه‏ ها از همین اختلاطها بر می‏ خیزد. رسول خدا برای اینکه برخورد و اصطکاکی رخ ندهد دستور می ‏داد مردان از وسط، و زنان از کنار کوچه یا خیابان بروند. یک روز رسول خدا در بیرون مسجد بود. دید مردان و زنان باهم از مسجد بیرون آمدند. به زنها خطاب کرد و فرمود بهتر این است شما صبر کنید آنها بروند. شما از کنار بروید و آنها از وسط. فقهاء به همین مناسبت فتوا می‏ دهند که اختلاط مردان و زنان مکروه است.
آنچه اسلام می‏ گوید نه آن چیزی است‏ که مخالفان اسلام، اسلام را بدان متهم می‏ کنند، یعنی محبوسیت زن در خانه‏، و نه نظامی است که دنیای جدید آن را پذیرفته است و عواقب شوم آن را می ‏بیند، یعنی اختلاط زن و مرد در مجامع. حبس کلی زن در خانه، نوعی مجازات بود که به طور موقت در اسلام برای‏ زنان بدکار مقرر شد. «و اللاتی یأتین الفاحشة من نسائکم فاستشهدوا علیهن اربعة منکم فان‏ شهدوا فامسکوهن فی البیوت حتی یتوفاهن الموت او یجعل الله لهن سبیلا؛ زنانی از شما که مرتکب زنا می‏ شوند، چهار شاهد بر آنان بگیرید. اگر چهار شاهد شهادت دادند آنان را در خانه حبس کنید تا عمرشان به پایان رسد یا خدا راه دیگری بر ایشان معین کند.» (نساء/ 15)
مفسران می‏ گویند مقصود از راه دیگر اشاره بدینست که این حکم موقت‏ است و در آینده حکم دیگری برای آنان خواهد آمد. آیه 2 از سوره نور که‏ حکم زانی و زانیه را بیان کرده است همان است که این آیه با اشاره آن را وعده داده است. مقصود این است که اسلام، با اختلاط مخالف است نه با شرکت زن در مجامع هرچند با حفظ حریم. اسلام می‏ گوید نه حبس و نه اختلاط بلکه حریم. سنت جاری مسلمین از زمان رسول خدا همین بوده است که زنان از شرکت در مجالس و مجامع منع‏ نمی شده ‏اند ولی همواره اصل "حریم" رعایت شده است. در مساجد و مجامع، حتی در کوچه و معبر، زن با مرد مختلط نبوده است. شرکت مختلط زن و مرد در برخی مجامع، مانند برخی مشاهد مشرفه که در زمان ما محل‏ ازدحام فوق العاده است بر خلاف مرضی شارع مقدس اسلام است.

حضور زن در اجتماع با توجه به فلسفه پوشش

اگر کسی بگوید زن را باید در خانه حبس و در را به رویش قفل کرد و به هیچ وجه اجازه بیرون رفتن از خانه به او نداد، البته این با آزادی‏ طبیعی و حیثیت انسانی و حقوق خدادادی زن منافات دارد. چنین چیزی در حجابهای غیر اسلام بوده است ولی در اسلام نبوده و نیست. شما اگر از فقهاء بپرسید آیا صرف بیرون رفتن زن از خانه حرام است؟ جواب می‏ دهند نه. اگر بپرسید آیا خرید کردن زن هرچند فروشنده مرد باشد حرام است؟ یعنی نفس عمل بیع و شراء زن اگر طرف مرد باشد حرام‏ است؟ پاسخ می‏ دهند حرام نیست. آیا شرکت کردن زن در مجالس و اجتماعات ممنوع است؟ باز هم جواب منفی است چنانکه در مساجد و مجالس‏ مذهبی و پای منبرها شرکت می‏ کنند و کسی نگفته است که صرف شرکت کردن زن‏ در جاهائی که مرد هم وجود دارد حرام است. آیا تحصیل زن، فن و هنر آموختن زن و تکمیل استعدادهائی که خداوند در وجود او نهاده است‏ حرام است؟ باز جواب منفی است.
فقط دو مسأله وجود دارد، یکی اینکه باید پوشیده باشد و بیرون رفتن به‏ صورت خودنمائی و تحریک آمیز نباشد. و دیگر اینکه مصلحت خانوادگی ایجاب می‏ کند که خارج شدن زن از خانه توأم با جلب رضایت شوهر و مصلحت اندیشی او باشد. البته مرد هم باید در حدود مصالح خانوادگی نظر بدهد نه بیشتر. گاهی ممکن‏ است رفتن زن به خانه اقوام و فامیل خودش هم مصلحت نباشد. فرض کنیم‏ زن می‏ خواهد به خانه خواهر خود برود و فی المثل خواهرش فرد مفسد و فتنه‏ انگیزی است که زن را علیه مصالح خانوادگی تحریک می ‏کند. تجربه هم نشان‏ می‏ دهد که اینگونه قضایا کم نظیر نیست. گاهی هست که رفتن زن حتی به‏ خانه مادرش نیز بر خلاف مصلحت خانوادگی است، همین که نفس مادر به او برسد تا یک هفته در خانه ناراحتی می‏ کند، بهانه می‏ گیرد، زندگی را تلخ و غیر قابل تحمل می ‏سازد. در چنین مواردی شوهر حق دارد که از این معاشرتهای‏ زبانبخش (که زیانش نه تنها متوجه مرد است، متوجه خود به زن و فرزندان ایشان نیز می ‏باشد) جلوگیری کند. ولی در مسائلی که مربوط به‏ مصالح خانواده نیست دخالت مرد مورد ندارد. در اسلام محبوس ساختن و اسیر کردن زن وجود ندارد. حجاب در اسلام یک وظیفه ‏ای است بر عهده زن‏ نهاده شده که در معاشرت و برخورد با مرد باید کیفیت خاصی را در لباس‏ پوشیدن مراعات کند.
این وظیفه نه از ناحیه مرد بر او تحمیل شده است و نه چیزی است که با حیثیت و کرامت او منافات داشته باشد و یا تجاوز به‏ حقوق طبیعی او که خداوند برایش خلق کرده است محسوب شود. اگر رعایت پاره ‏ای مصالح اجتماعی، زن یا مرد را مقید سازد که در معاشرت روش خاصی را اتخاذ کنند و طوری راه بروند که آرامش دیگران را بر هم نزنند و تعادل اخلاقی را از بین نبرند چنین مطلبی را زندانی کردن‏ یا بردگی نمی ‏توان نامید و آن را منافی حیثیت انسانی و اصل "آزادی" فرد نمی‏ توان دانست از نظر اسلام محدودیت کامیابیهای جنسی به محیط خانوادگی و همسران مشروع‏، از جنبه روانی به بهداشت روانی اجتماع کمک می ‏کند، و از جنبه‏ خانوادگی سبب تحکیم روابط افراد خانواده و برقراری صمیمیت کامل بین‏ زن و شوهر می ‏گردد، و از جنبه اجتماعی موجب حفظ و استیفاء نیروی کار و فعالیت اجتماع می ‏گردد، و از نظر وضع زن در برابر مرد، سبب می‏ گردد که‏ ارزش زن در برابر مرد بالا رود. اسلام می ‏خواهد انواع التذاذهای جنسی، چه بصری و لمسی و چه نوع دیگر به‏ محیط خانوادگی و در کادر ازدواج قانونی اختصاص یابد، اجتماع منحصرا برای کار و فعالیت باشد. بر خلاف سیستم غربی عصر حاضر که کار و فعالیت‏ را با لذت جوئیهای جنسی به هم می ‏آمیزد، اسلام می‏ خواهد این دو محیط را کاملا از یکدیگر تفکیک کند.