ابعاد معرفت شناسی علم اعداد از نظر اخوان الصفا

وحدت جهان در نظر اخوان الصفا
جهان در نظر اخوان صفا حقیقتی است واحد که طبقات و قسمتهای مختلف آن در نتیجه تشابه و انطباقی که بین آنها وجود دارد بهم پیوسته است. به قول اخوان «چنان که یک شهر یا یک حیوان یا یک انسان واحد است عالم نیز واحد است». طبقات اسفل عالم مانند عضو بدن به طبقات اعلی پیوسته است و همه به کلمه الهی باقی اند و هستی خود را از آن کسب می کنند. زبانی که به توسط آن اخوان تشابه بین مراتب عالم و پیوستگی طبقات آن و رابطه بین خالق و مخلوق را بیان کرده اند زبان تمثیل و تشبیه و خصوصاً تمثیل اعداد است. مفتاح اسرار جهان و هادی انسان در معرفت عالم هستی عدد است که مانند نور خورشید تاریکی جهل را از میان برمی دارد و با پرتو عالم معقولات، جهان محسوسات را منور می سازد. اخوان این حقیقت را که جهان مشهود تمثیلی از عالم غیب است در رساله هشتم، جزء دوم، در نزاع بین انسان و حیوانات چنین بیان کرده اند: «خداوند عالم را خلق کرد تا عاقلان در آن تفکر و تأمل کنند و آنچه را غیب بود نمایان ساخت تا صاحبان بصیرت آن را مشاهده کرده دیگر احتیاج به برهان و حجت نداشته باشند. وانگهی صوری که در عالم جسمانی مشاهده می شود مثالی است از عالم ارواح، با این فرق که عالم ارواح از نور خلق شده و لطیف است در حالی که عالم اجسام تاریک است و کثیف. و همچنانکه تصویر یک حیوان در هر عضو از اعضای آن با خود حیوان انطباق دارد، به همین نحو صور این عالم با صور عالم روحانی منطبقند لکن اینها متحرک اند و آنان محرک، اینها فانی اند و آنان باقی»

هدف از مطالعه جهان
در این عالم که مرآت تجلیات عالم اعلی است هدف اخوان از مشاهده و مطالعه طبیعت وقوف به حکمت خالق است چنانکه از کلام آنان بر می آید: «بدان که ساختن شیئی به صورت کامل و محکم نشانه هستی صانع حکیم و دانا است اگرچه آن صانع از ادراک دیده ها محجوب باشد. پس اگر خردمند در احوال نباتات تأمل کند به ناچار خواهد دانست که این موجودات به دست صانع حکیمی خلق شده است...» از تمثیلات متعددی که اخوان بکار برده اند بدون شک تمثیل اعداد از همه پراهمیت تر است زیرا به وسیله اعداد می توان کثرت را به وحدت پیوست و هماهنگی جهان را نمودار ساخت. در رساله موسیقی اخوان به اهمیت علوم ریاضی مستقیماً اشاره کرده می نگارد: «از آنچه ذکر کردیم معلوم شد که جمله جسم عالم در تمام افلاک و کواکب و ارکان اربعه و ترکیب آنها در درون یکدیگر بر بنای نسبت مذکور یعنی نسبت عددی یا هندسی یا موسیقی نهاده شده است و تمام جسم عالم مانند جسم یک حیوان یا یک انسان یا یک مدینه است و مدبر و مصور و مبدع آن واحد بی همتاست و این یکی از اغراض ما در تألیف این رساله (یعنی رساله موسیقی) بوده است.»

علم عدد طریق وصول به توحید و حکمت
علم عدد در نظر اخوان طریق وصال به علم توحید و حکمت ماوراء الطبیعة است و اصل موجودات و ریشه بقیه علوم است که آن را اکسیر اول و کیمیای اعظم می نامند و عدد را اولین فیض عقل بر نفس و «زبان توحید و تنزیه» می شمارند. پس جای تعجب نیست اگر اخوان نسبت مبدأ را به عالم با نسبت عدد واحد به سایر اعداد تشبیه و مقایسه کرده اند.
اخوان در رسائل، جلد اول، صفحه 28 می نویسد که همچنان که موجودات از مبدء صادر و به او باز می گردند اعدا نیز از عدد واحد صدور یافته و به آن منتهی می شوند. «بدان که برادر که اولین شیئی را که باری جل ثنائه از نور وحدانیت خود آفرید جوهری بسیط بود که عقل فعال نیز نام دارد به همان صورت که عدد دو از تکرار واحد به وجود می آید. سپس نفس کلی فلکی را از عقل بوجود آورد همچنانکه عدد سه از افزودن واحد به دو به دست می آید و بعد هیولای اولی از حرکت نفس پدید آمد چنانکه عدد چهار از افزودن واحد به سه حاصل می شود. بعد از این سایر خلایق از هیولی بوجود آمد و به وسیله عقل و نفس ترتیب یافت چنانکه اعداد دیگر از افزودن چهار به اعداد پیشین خود حاصل می شود»

در یکی از فصول رسالة الجامعة که نسبت به مجموعه رسائل جنبه باطنی و سری داشته است، اخوان عدد واحد را با وجود و صفر را با ذات بلااسم و بلارسم و ماوراء تعین باری تعالی انطباق داده اند و در این تشبیه صفر را نشانه و تمثیل ذات حق تعالی که عرفا آن را به نور سیاه تشبیه کرده اند و از هرگونه قید حتی عاری بودن از تقید، برتر است قرار داده اند. بنا به گفته عادل عوا: «خلاصه اینکه علم اعداد در نظر اخوان صفا حکمت الهی است و ماوراء عالم جسمانی است و اشیا از روی نمونه اعداد به وجود آورده شده است.»
اخوان صفا خود را از مریدان فیثاغورس و پیروان او مانند نیقوماخس می شمردند مخصوصاً در اهمیتی که برای علم اعداد و سهم عدد در آشکار ساختن هماهنگی عالم قائل بودند.
بنابراین برای درک فلسفه اخوان در علوم ریاضی باید معنی عدد را در مکتب فیثاغوریان روشن ساخت.