رابطه افلاک و تغییرات طبیعت و تاریخ از نظر اخوان الصفا

انواع حرکت افلاک
بنابر قول اخوان الصفا حرکت افلاک بر پنج مقوله تقسیم می شود:
1- حرکت دورانی که هر فلکی به سیاره خود منتقل می سازد.
2- حرکت دورانی در مرکز هر فلک که به وسیله فلکی که حامل آن است به آن داده می شود.
3- حرکت دورانی که به وسیله فلک تدویر هر سیاره ای بر فلک حامل تحمیل می شود.
4- حرکت دورانی کواکب ثابته که موجب آن، حرکت فلک اصلی آنهاست.
5- حرکت فلک محیط و سایر افلاک دور عالم عناصر یا جهان کون و فساد که در نیمکره شمالی روزانه از مشرق به مغرب است.

سال کبیر
صاحبان رسائل مانند بتروجی و فرغانی و قبل از آنان بطلمیوس که در علوم نجومی استاد و سرمشق اخوان است، حرکت افلاک را از مشرق به مغرب دانسته اند و می نویسند که این حرکت از فلک اعلی که فلک حرکت روزانه است تا کره زمین تدریجا بطیء تر می شود. به این حرکت باید شرکت مبادره نقطه اعتدال را که عبارت از حرکت کواکب ثابته دور بروج افلاک در یک دوره 36... ساله است نیز افزود. در واقع اخوان «سال کبیر» کلده ایهای قدیم را که زمان اجتماع تمام سیارات در اعتدال ربیعی است با زمان دوران کامل فلک کواکب ثوابته که بنا به ترصد ابرخس منجم بزرگ یونانی همچنین 36000 سال است یکی می دانند و انتهای این دوره 36000 سال را که مقارن با اجتماع سیارات در اعتدال ربیعی است روز قیامت یا قیامة القیامه می نامند.

تأثیر حرکت های دوری افلاک بر حوادث طبیعی و تاریخی
از آنجا که حرکت افلاک سبب پیدایش ادوار زمانی مانند سال و ماه و روز است، اخوان برای حرکتهای دوری افلاک خصوصا دوره 36000 سال اهمیت خاصی قائل بوده و این ادوار را در حوادث طبیعی و تاریخی کره زمین مؤثر می شمارند. چنانکه نوشته اند: «بعضی ادوار و قرانات وجود دارد که بعد از مدتی طویل یک بار به وقوع می پیوندد و بعضی دیگر که بعد از زمانی کوتاه رخ می دهد. دوره کواکب ثابته در فلک بروج است که هر 36000 سال یک بار انجام می گیرد... از قراناتی که در هر 36000 سال یک بار اتفاق می افتد اجتماع تمام سیارات است در اولین دقیقه برج حمل و این دوره فاصله بین اجتماع کواکب در بار اول و بار دوم است. در زیج سند هند این دوره را یک روز از ایام عالم کبیر نامیده اند.»

اتکا تغییرات عالم تحت القمر بر حرکت افلاک
پس از تأیید اینکه کلیه موجودات عالم تحت القمر بر افلاک اتکا دارند، اخوان بحث خود را به این نحو ادامه می دهند:
«هر حادثی که در این جهان با سرعت حاصل شود و مدت کوتاهی دوام داشته باشد و با سرعت از بین رود بستگی دارد به حرکت فلکی که سریع و دوران آن کم مدت است و بزودی به مبدأ خود باز می گردد، و هر حادثی که با آهستگی حاصل می شود و مدت طویلی ثبات دارد و با آهستگی از بین می رود بستگی دارد به حرکتی که بطئی و طویل المدت است و بعد از زمان طویلی به مبدأ خود مراجعت می کند... از حرکاتی که بطئی و طویل المدت است و پس از مدت مدیدی به اصل خود باز می گردد حرکت کواکب ثابته در فلک بروج است که هر 36000 سال یک بار انجام می گیرد و اوج و حضیض و جو زهر سیارات در آن شریک اند. در اثر این حرکتها تمدن در روی زمین از یک گوشه به گوشه ای دیگر انتقال می یابد، بیابانها تبدیل به دریا می شود و دریاها به سلسله جبال... هر سه هزار سال کواکب ثابته و اوجها و جوزهرهای سیارات در بروج و درجات آن انتقال می یابد و هر 9000 سال از یک ربع به ربعی منتقل می شود و در 36000 سال یک بار دوازده برج را دور می زند. به وسیله این اسباب شعاعهای کواکب در مناطق مختلفه زمین و هوای بلاد تغییر یافته و در نتیجه تعاقب شب و روز و زمستان و تابستان یا به اعتدال و استوا و یا به زیادت و نقصان و افراط حرارت و برودت و اعتدال بین آنها تغییر می کند. به وسیله این علل و اسباب زوال ممالک و دول و انتقال آن از یک قوم به قومی دیگر و تغییر در تمدنها از از منطقه ای به منطقه ای دیگر انجام می گیرد. کلیه این وقایع به موجب احکام قرانات در زمان و وقتی که توسط آن تعیین شده است به وقوع می پیوندد».