کانی شناسی و جمادات از نظر اخوان الصفا

در رسائل اخوان الصفا، جمادات که شامل بیش از 900 نوع است مانند بقیه موجودات کره زمین از یک سلسله علل ارضی و فلکی بوجود آمده است: «علت فاعلی جواهر معدنی به مشیت باری جل جلاله... طبیعت است... علت هیولای (یا مادی) آن جیوه و گوگرد است... علت صوری آن دوران افلاک و حرکت کواکب است در اطراف عناصر اربعه... علت تمامیه (یا علت غائی) این جواهر منافعی است که انسان و جمیع حیوانات باذن الله جل جلاله از آن می برند». بنابراین طبیعت که یکی از قوای نفس کلی است مستقیما در بوجود آمدن جمادات دخیل است و جواهر معدنی را می توان اولین محصول طبیعت در سطح کره زمین محسوب داشت.

وجوه کیمیائی ترکیب معدنیات
اخوان نظریه ترکیب معدنیات را از جیوه و گوگرد یا زیبق و کبریت که اساس کیمیای مکتب جابربن حیان است کاملا تأیید کرده اند. البته باید به خاطر داشت که گوگرد کیمیائی همان مواد زردرنگ معدنی که معمولا گوگرد نامیده می شود نیست بلکه تمثیل و تشبیه اصل مذکر و فعال جهان است در حالی که جیوه اصل مؤنث و منفعل عالم بشمار می آید.
هرگاه این دو اصل به صورت کامل با هم امتزاج یابد طلا بوجود می آید که کاملترین فلزات است زیرا: «آن جوهری است معتدل الطبایع و صحیح المزاج که نفس آن با روحش متحد است و روح آن با جسمش و مقصود ما از نفس اجزاء هوائیه و از روح اجزاء مائیه و از جسد اجزاء ترابیه است». در مورد فلزات مانند انسان تکامل بستگی به درجه اتحاد و یگانگی وجودی هر شیء دارد. اخوان نظر کیمیاگران را در مورد بقیه فلزات دنبال کرده و نقره را دومین فلز کامل بعد از طلا می دانند لکن اصولا در نوشته های خود توجه زیادی به کیمیا ندارند و فقط به پیروی از نظریه جابربن حیان درباره فلزات و تأیید امکان تبدیل یک فلز به فلز دیگر اکتفا کرده اند.

انطباق بین افلاک و عالم معاصر
افلاک از آنجا که علت صوری جمادات اند موجب پیدایش صور گوناگون مواد معدنی هستند. هر سیاره دارای تأثیر خاصی است و به علاوه به تدریج یک تغییر عمومی در نفوذ افلاک در نتیجه مبادره نقطه اعتدال بوجود می آید. ملک هر فلک که حافظ حرکت آن فلک است معدنیات و نباتات و حیوانات را هستی می بخشد و اثر آن بر روی عناصر اربعه که باعث تکوین موجودات عالم تحت القمر می شود مانند اثر موسیقی بر روح انسان است. اخوان از انطباق بین افلاک و الوان و کیفیات دیگری که در عالم عناصر به نظر آنان وجود دارد مفصلا بحث کرده می نویسند: «بعضی از جواهر معدنی مانند بلور و یاقوت و زبرجد و عقیق در آتش ذوب نمی شود... رنگ و صفا و سنگینی آنها بستگی به نور ستاره ای دارد که دائما بر آن می درخشد و شعاع نور خود را بر منطقه خاصی از کره زمین که محل معین این سنگ است می افکند چنانکه در رساله نبات بیان کرده ایم. در واقع رنگ یاقوت زرد و طلای خالص زعفرانی و الوان نباتی دیگر منسوب به نور خورشید است که بر آنها می درخشد. چنین رابطه ای در مورد رنگهای دیگر نیز صدق می کند و هر رنگی به یک سیاره یا کوکب ثابت نسبت دارد... رنگ سیاه منسوب به زحل است، قرمز به مریخ، سبز به مشتری، آبی به زهره، زرد به خورشید، سفید به قمر و آنچه متلون الالوان است به عطارد».

حیات جواهر معدنی
بنا به قول اخوان جواهر معدنی جامد و مرده نیست بلکه دارای حیاتی مخصوص به خود است، مانند میوه درخت می روید و مانند حیوانات دارای حس عشق و نفرت است و مانند نباتات و حیوانات یک شعور مخفی و حس لطیف دارد. معدنیات بالقوه در قعر زمین موجود است و در سطح زمین به فعلیت می رسد و مانند حیوانات از نهادن نطفه هر جوهر معدنی در رحم زمین بوجود می آید و شبیه به موالید دیگر در زندگانی طیعت که همه موجودات را فرا گرفته است سهیم است.

جواهر معدنی و کسب معرفت
علت غائی فلزات در عالمی که هر موجودی برای مقصودی خلق شده و دارای هدف مشخصی است مورد استفاده قرار گرفتن برای موالید عالیتر یعنی برای نبات و حیوان است. جواهر معدنی مانند بقیه موجودات این عالم برای کسب معرفت خالق بوجود آمده است. از آنجا که در قلب عارف کامل و واصل خلقت بار دگر به مبدأ و منشأ خود باز می گردد، هدف نهائی کلیه موجودات در تهیه وسائل و اسباب برای نیل به این هدف است. اخوان بارها تأیید کرده اند که علت غائی جواهر معدنی استفاده از افراد عادی بشر از آن نیست بلکه حفظ عده معدودی است «که از زمره ملائکه اند» و برزخی هستند که توسط آن فیض و نور آسمانی بر کلیه موجودات می تابد.