رهیافت‏های گوناگون در دین پژوهی

انواع رهیافت‏های دین پژوهی را می توان به صورت زیر بیان نمود:

دین پژوهی تطبیقی
دین پژوهی تطبیقی، تاریخی کهن دارد، ولی سرآغاز دین پژوهی تطبیقی به شیوه علمی آن را در ربع قرن نوزدهم و سر رشته آن را در آثار زبان‏شناس آلمانی ماکس مولر (1823-1900) قرار می‏دهند. دانش وسیع مولر از زبان‏های هند و اروپائی، رهیافت تطبیقی او به فقه اللغه و تسری دادن روش آن به دین‏ پژوهی و حمایت صریح او از این رشته، به عنوان یک رشته علمی، در طول حیات او، راه را برای تأسیس کرسی‏هایی مربوط به این رشته در دانشگاه‏های پیشتاز اروپا، باز کرد.

رهیافت مردم شناختی
رهیافت مردم شناختی به دین نیز، ریشه ‏های عمیق در تاریخ فرهنگ و تمدن بشری دارد، ولی معمولا از ای. بی تیلور (1832-1917) قوم شناس انگلیسی به عنوان مؤسس دین ‏پژوهی مردم شناختی یاد می‏شود. او بر مبنای این فرض که آداب و رسوم و عقاید فرهنگ‏های بدوی جدید -که سیاحان و مبلغان و کارگزاران استعمار و دیگران وصف کرده‏ اند- بازمانده عصر باستانی پیش از تاریخ است، به این نتیجه رسید که این‏ها شواهدی هستند که دلالت بر مرحله اولیه دین دارند.
لوی برول (1857-1939) از دین پژوهای مهم مکتب مردم شناختی فرانسوی بود که در درجه اول فیلسوف بود و توجهش معطوف به شیوه ‏ای بود که بدویان فکر می‏کنند، و نه به ساختار اجتماعی نهانی آن‏ها. وی در آغاز بر آن بود که ذهنیت انسان‏ بدوی به کلی با اندیشه انتزاعی انسان جدید فرق دارد، ولی در سال‏های آخر عمرش این نظر را تعدیل کرد و قایل به یک ذهنیت انسانی مشترک شد که در آن، عوامل رفتاری و عقلی هم نزد بدویان و هم انسان‏های جدید به یک‏سان وجود دارد.
فوستل دوکولانژ (1823-1892) از دیگر محققان سرشناس این رشته است. وی در کتاب مشهورش شهر باستان (1864) شهر باستانی یونانی-رومی را بررسی کرده و بر آن است که بنیاد قوانین و نهادهای مدنی در نخستین معتقدات و آداب و رسوم دینی جامعه نهفته است.

رهیافت تاریخی و پدیدارشناختی
تاریخ و پدیدارشناسی دین هم مانند مردم شناسی دین، طلیعه‏ ای فلسفی دارد. می‏توان از شلایر ماخر (1768-1834) متکلم برجسته آلمانی خط مستقیمی به فیلسوف آلمانی ویلهم دیلتای (1833-1911) و تأثیر او بر مطالعات علوم انسانی، از جمله تاریخ ادیان کشید. وی تمایز قاطعی بین مطالعات علوم طبیعی و علوم انسانی قایل بود و این برخلاف گرایش عام قرن نوزدهمی بود که دومی را طبق مدل اولی می‏سنجیدند. علاوه بر این، تأثیر و نفوذ فلسفی، تأثیر و نفوذ کلامی ‏ای نیز در سیر تحول تاریخ و پدیدارشناسی مستقل دین مشهود بود، برخلاف پژوهندگان پیشتاز در مردم ‏شناسی جدید که عمدتا از دین رسمی و دیانت سنتی بریده بودند، بسیاری از محققان صاحب‏نظر که در سیر تکوینی این رشته جدید نقشی داشتند، متکلم دینی بودند. آنان دین پژوهی را مشخصه ‏ای دینی که به رشد دینی پژوهشگر کمک می‏کند، در نظر می‏گرفتند. سودربلوم (1866-1931) متکلم سوئدی و مورخ ادیان، از برجسته ‏ترین چهره این مکتب جدید به شمار می‏رفت. او در آغاز، متخصص دین باستانی ایران بود، سپس دامنه علاقه ‏اش را به کلی به حوزه تاریخ ادیان و رابطه‏ اش با دین مسیحی گسترش داد. او کتابی درباره سیر تحول و تکامل اعتقاد به خدا نوشت و در این کار، به کل گستره ادیان بشری از جمله ادیان اقوام امی (ابتدایی) نظر داشت. ادوارد لیمان (1862 ـ 1930) پژوهشگر دانمارکی نیز، سهم مهمی در پدیدارشناسی دین دارد. وی به خاطر کتاب کوچکی که به زبان سوئدی در زمینه علم دین نوشته است، مشهور است. مقاله دیگری نیز در موضوع پدیدارشناسی دین دارد که مرجع دین ‏پژوهان است. یواخیم واخ (1898-1955) مورخ آلمانی-آمریکایی ادیان و جامعه ‏شناس دین نیز، در این باره تلاش‏های بسیار کرده او تاریخ و پدیدارشناسی دین را به صورت رشته تحقیقی شناخته شده ‏ای در دانشگاه‏های آمریکا درآورد.

رهیافت روان‏شناختی
سابقه رهیافت روان‏شناختی به منشأ و ماهیت دین، به یونانیان باستان می‏رسد. در این رهیافت، دین سرچشمه ‏ای درونی و روانی دارد. هر چند در مورد خاستگاه آن عامل درونی، دیدگاه‏ها مختلف است. برخی آن را ترس و وحشت از حوادث مهیب طبیعی، و برخی دیگر آن را ناشی از خشیت و خضوع درونی در برابر امری قدسی و برتر، و برخی دیگر آن را برخاسته از عقده‏ های روحی، و عده ‏ای نیز آن را ناشی از تمایلی عالی که در ردیف تمایلات عالی چون حس راستی و اخلاقی و هنری قرار دارد، دانسته‏ اند. علاوه بر رهیافت‏های روان‏شناختی که متفکران انواع و اقسام رشته ‏ها داشتند، در اواخر قرن نوزدهم یک رشته خاصی پدید آمد که مختص تحقیق در روان‏شناسی دین بود. پژوهندگان این رشته، بر مطالعه تجربه ‏هایی چون ایمان آوردن و دعا و احوال عرفانی با کاربرد روش‏هایی چون پخش پرسشنامه، مصاحبه شخصی، زندگی‏نامه خود نوشت، و سایر مواد و مطالب تجربی که قابل تجزیه و تحلیل و رده ‏بندی و سنجش آماری است، تأکید داشتند. این پژوهندگان، اعم از آن که عقاید و اعمال دینی را عقلا قابل توجیه می‏دانستند یا خیر، گرایش نظری‏شان این بود که دین را در حیطه کارکرد عملی ‏اش به عنوان عاملی در جهت تثبیت یا تکامل شخصیت، ملاحظه کنند. نام بزرگی که در روان‏شناسی دین مطرح است، ویلیام جیمز (1842-1910) است. کتاب بزرگ او در این زمینه تنوع تجربه دینی نام دارد. بخش‏هایی از این کتاب به نام دین و روان به فارسی ترجمه شده است که مطالعه آن بسیار مفید است. توجه ناخودآگاه و رابطه‏ اش با احوال دینی با سیر تکاملی روان‏شناسی اعماق، بالا گرفت. که زیگموند فروید (1856-1939) و یونگ (1875-1961) دو چهره معروف این رشته‏ اند و درباره منشأ دین دو نظریه کاملا متناقض دارند. در حالی که فروید، دین را یک فریب یا پندار تسلی بخش برای انسان‏های بدوی می‏دانست، یونگ، دین را برای کمال روانی انسان، امری ضروری می‏شناخت که سرکوب آن به ظهور آثار و علایم بیمارگونه منجر می‏گردد.

رهیافت جامعه‏ شناختی
در زمینه رهیافت‏های جامعه ‏شناختی به دین، سابقه ملاحظه اندیشه ورانه رابطه بین دین و جامعه، به یونان باستان باز می‏گردد. در دوره ‏های پس از آن، دو نگرش جامعه شناختی نسبت به این مسأله وجود داشته است: یکی نگرش دین باورانه که به نقش شکل دهنده دین بر جامعه و هم واکنش دین در برابر نیرو و نفوذ فزاینده دنیوی توجه کرده است. و دیگری نگرش غیردینی که رابطه دین و جامعه را از نظر گاهی کاملا دنیوی مطالعه کرده ‏اند. که اگوست کنت (1798-1857) جامعه‏ شناس فرانسوی، و هربرت اسپنسر (1820-1903) فیلسوف انگلیسی از این دسته ‏اند. ماکس وبر (1864-1920) جامعه‏ شناس آلمانی یاری‏های نظری و روش‏ شناختی ارزنده ‏ای به رهیافت جامعه شناختی به دین رساندند. او هم‏چنین مطالعاتی جامعه ‏شناختی از ادیان تاریخی خاص (ادیان چینی، هندی، یهودیت باستان) به عمل آورد. یواخیم واخ، در زمینه جامعه ‏شناسی دین، آثار مهمی تألیف کرد. او قایل به سه جلوه اساسی تجربه دینی بود؛ یعنی نظری، عملی و اجتماعی و توجهش را به رابطه جامعه دینی، با واپسین حقیقت معطوف داشته بود. آثار واخ به نحوی منظم و ماهرانه، انواع گوناگون جامعه و نمادهای دینی و نیز رابطه متقابل بین دین و جامعه را مورد پژوهش قرار می‏دهد.