ابعاد سه گانه انسان در نظام حقوقی

هویت حقیقی انسان دارای ابعاد و لایه های سه گانه است و توجه به او بدون لحاظ همه این ابعاد، نقص در شخصیت انسان به شمار می آید، یعنی زمانی میتوان انسان را به معنای واقعی شناخت و درباره مسایل حقوقی وی اظهار نظر کرد که لایه های سه گانه او مورد نظر باشد. آن ابعاد سه گانه عبارتند از:

بعد حیوانی
قرآن از لایه خود حیوانی انسان که در شهوت و غضب و برخی از آرزوها و امیال نفسانی خلاصه می شود، این گونه تعبیر می کند: «والذین کفروا یتمتعون و یاکلون کما تاکل الانعام؛  و كسانى كه كافر شده ‏اند (در ظاهر) بهره مى‏ برند و همان گونه كه چارپايان مى‏ خورند مى‏ خورند» (محمد/ 12) و در آیه ای دیگر خطاب به پیامبر (ص) می فرماید کفار را به حالشان رها کن تا به خوردن بپردازند و آرزوها سرگرمشان کند: «ذرهم یاکلوا و یتمتعوا و یلههم الامل فسوف یعلمون؛ بگذارشان تا بخورند و برخوردار شوند و آرزو(ها) سرگرمشان كند پس به زودى خواهند دانست» (حجر/ 3).

بعد انسانی
بعد دیگری که از خود حیوانی برتر است خود انسانی نامیده می شود انسان در این مرتبه گذشته از مرحله حیوانی صاحب مقام تفکر و تعقل و عزم و اراده است، بخشی از آیات قرآن به این جنبه و لایه وجودی انسان اشاره دارد: «ان فی ذلک لایه لقوم یتفکرون؛ همانا در اینها نشانه هایی است برای آنان که اهل تفکر باشند» (نحل/ 11). «و من آیاته یریکم البرق خوفا و طمعا و ینزل من السماء ما ء فیحیی به الارض بعد موتها ان فی ذالک لایات لقوم یعقلون؛ و از نشانه ‏هاى او (اينكه) برق را براى شما بيم ‏آور و اميدبخش مى‏ نماياند و از آسمان به تدريج آبى فرو مى‏ فرستد كه به وسيله آن زمين را پس از مرگش زنده مى‏ گرداند در اين (امر هم) براى مردمى كه تعقل میكنند قطعا نشانه‏ هايى است» (روم/ 24). «قد فصلنا الایات لقوم یفقهون؛ بى ‏ترديد ما آيات (خود) را براى مردمى كه مى ‏فهمند به روشنى بيان كرده ‏ايم» (انعام/ 98).

بعد الهی
لایه سوم که برترین خود انسان است خود خود خود است که در حقیقت متعلق خودش هم نیست، بلکه برای صاحب اصلی و خالق اوست و انسان متعارف نسبت به آن امانت دار الهی است. به این بعد از ابعاد وجودی انسان در آیه شریفه سوره اسراء اشاره شده که خداوند از حسابرسی و مورد سوال بودن گوش چشم و دل خبر می دهد: «لا تقف ما لیس لک به علم انالسمع و البصر و الفواد کل اولئک ان عنه مسئولا؛ و چيزى را كه بدان علم ندارى دنبال مكن زيرا گوش و چشم و قلب همه مورد پرسش واقع خواهند شد» (اسراء/ 36). در میان مخلوقات خداوند هیچ یک از موجودات با این لایه پوشش داده نشده و تنها انسان به این زیور مزین گردیده است. بنابراین، اگر انسان با همین اجزای تشکیل دهنده وجودی خویش، یعنی چشم و گوش و دل مورد بازخواست قرار می گیرد، معلوم می شود که ورای این اجزای ظاهری و باطنی خود دیگری در باطن باطن وجود دارد، زیرا هویت اصلی انسان متعارف را فواد، قلب و دل او تشکیل می دهد. معلوم می شود در نهان نهان انسان و در قلب قلب او موجود شریف دیگری است که امامت فواد و زعامت قلب او در اختیار همان ودیعه مستور الهی است و این همان خود الهی و لایه برین انسان ناشناخته است.
اگر چنین است پس شایسته است که نظام حقوقی انسان به گونه ای باشد که گذشته از رعایت حقوق ابعاد قبلی، حق سومین خود انسان نیز رعایت شود. وقتی قرآن می فرماید انسان به خود ستم می کند، مراد از خود همین خود سوم اوست که تعدی به این بعد وجودی ظلم مضاعف است. بنابراین انسان دارای سه لایه طبیعی مثالی و عقلی است که حقوق واقعی او باید هر سه جنبه وجودی وی را در برداشته باشد. ارسطو در این زمینه سخنی دارد که صدرالمتالهین (قدس سره) در تبیین و توضیح کلام او می گوید: هر انسانی سه انسان است؛ انسان طبیعی که دارای اعضا و بدن شهادتی است، انسان مثالی که کمال انسان طبیعی را به خوبی داراست و انسان عقلی که کمالهای پیشین در او یافت می شود.