تسخیر مسخرات از طرف خداوند در قرآن

در بحث هدایت تسخیری برخی از آیاتی را می آوریم که با صراحت می گوید خداوند این مسخرات را به سود انسان تسخیر کرده است، چنانکه فرموده:
1- «و سخر لکم ما فی السموات و ما فی الارض جمیعا منه ان فی ذلک لایات لقوم یتفکرون؛ خداوند آنچه در آسمانها و آنچه در زمین است همه را، از سوی خودش، برای شما مسخر ساخته، راستی را که در این کار، نشانه هاست برای آنان که می اندیشند.» (جاثیه/ 13)
2- «الله الذی جعل لکم الارض قرارا و السماء بناء؛ خداوندی که زمین را برای شما جایگاه امن و آرامش قرار داد، و آسمان را همچون سقفی برافراشت.» (مؤمن/ 64)
3- «الذی جعل لکم الارض مهدا و جعل لکم فیها سبلا لعلکم تهتدون؛ آن کسی که زمین را مهد آسایش شما قرار داد، و برای شما در آن راههائی آفرید که هدایت شوید.» (زخرف/ 10)
4- «و الارض وضعها للانام* فیها فاکهه و النحل ذات الاکمام* و الحب ذو العصف و الریحان* فبای الا ربکما تکذبان؛ و زمین را برای خلایق آفرید، که در آن میوه ها و نخلهای پرشکوفه است، و دانه های همراه با ساقه و برگی که به صورت کاه در می آید، پس کدامین نعمتهای پروردگارتان را تکذیب می کنید؟» (رحمان/ 13-10)
5- «هو الذی جعل لکم الارض ذلو فامشوا فی مناکـبها و کلوا من رزقه و الیه النشور؛ او خداوندی است که زمین را برای شما رام کرد، پس بر شانه های آن راه بروید و از روزیهای خداوند بخورید؛ و (بدانید) بازگشت همه به سوی اوست.» (ملک/ 15)
6- «الم تر ان سخر لکم ما فی الارض..؛ آیا ندیدی که خداوند آنچه را در زمین است مسخر و رام شما کرد..» (حج/ 65)
7- «و لقد کرمنا بنی آدم و حملناهم فی البر و البحر و رزقناهم من الطیبات و فضلناهم علی کثیر ممن خلقنا تفضیلا؛ به یقین آدمیان را گرامی داشتیم، و آنان را در خشکی و دریا راه بردیم، و از پاکیزه ها به آن روزی دادیم، و ایشان را بر بسیاری از آفریدگان برتری بخشیدیم.» (اسراء/ 70)
8- «الله الذی خلق السموات و الارض و انزل من السمآء مآء فاخرج به من الثمرات رزقا لکم و سخر لکم الفلک لتجری فی البحر بآمره و سخر لکم الانهار* و سخر لکم الشمس و القمر دآئبین و سخر لکم اللیل و النهار* واتکم من کل سالتموه و ان تعدوا نعمت الله لا تحصوها ان الانسان لظلوم کفار؛ خداوندی که آسمانها و زمین را آفرید، و از آسمان آبی نازل کرد، و با آن میوه ها را برای روزی شما بیرون آورد؛ و کشتی ها را مسخر و رام شما گردانید، تا در دریا به فرمان او حرکت کنند، و نهرها را مسخر شما نمود. و خورشید و ماه را- که با برنامه منظمی در کارند- و شب و روز را، به سود شما مسخر ساخت. و از هرچه از او خواستید، به شما داد؛ و از نعمتهای خدا را بشمارید، هرگز شماره شان را در نیابید! راستی را که انسان، ستمگر و ناسپاس است.» (ابراهیم/ 34-32)
9- «و علی الله قصد السبیل و منها جآئر و لوشآء لهدکم اجمعین* هو الذی انزل من السمآء مآء لکم منه شراب و منه شجر فیه تسیمون* ینبت لکم به الزرع و الزیتون و النخیل و الاعناب و من کل الثمرات ان فی ذلک لآیة لقوم یتقکرون* و سخر لکم اللیل و اللنهار الشمس والقمر و النجوم مسخرات بآمره ان فی ذلک لآیات لقوم یعقلون* و ما ذرا لکم فی الارض مختلفا الوانه ان فی ذلک لآیة لقوم یذکــرون* و هو الذی سخر البحر لتاکلوا منه لحما طریا و تستخرجوا منه حلیه تلبسونها و تری الفلک مواخر فیه و لتبتغوا من فضله و لعلکم تشکرون* و القی فی الارض رواسی ان تمیدبکم و انهارا و سبلا لعلکم تهتدون* و علامات و بالنجم هم یهتدون؛ و بر خداست که راه راست را نشان دهد؛ اما برخی از راهها بیراهه است! و اگر خدا بخواهد همه شما را هدایت می کند؛ او کسی است که از آسمان، آبی فرستاد که نوشیدنی شما از آن است، و گیاهان و درختان که حیوانات خود را در آن می چرانید، نیز از آن است. خداوند با آن آب، برای شما زراعت و زیتون و نخل و انگور، از همه میوه ها می رویاند؛ مسلما در این کار نشانه روشنی برای اندیشمندان است. او شب و روز و خورشید و ماه را مسخر شما ساخت، و ستارگان نیز به فرمان او مسخر شمایند، همانا در این تدبیر نشانه هائی است برای گروهی که از عقل خود بهره می گیرند! و مخلوقاتی را که در زمین به رنگهای گوناگون به سود شما آفریده، در این آفرینش نشانه روشنی است برای آنان که پند می گیرند! او کسی است که دریا را رام کرد تا از آن، گوشت تازه بخورید، و زیور پوشیدنی بیرون بیاورید، و کشتیها را می بینی که سینه دریا را می شکافند تا شما از فضل خدا بهره گیرید، شاید شکر او را به جا آورید! و در زمین کوههای ثابت و استوار قرار داد تا لرزش آن را نسبت به شما بگیرد، و نهرها و راههایی ایجاد کرد، تا هدایت شوید. و علاماتی قرار داد، و به وسیله ستارگان راه را می یابند.» (نحل/ 16-9)
10- «و من ثمرات النخیل و الاعناب تتخذون منه سکرا و رزقا حسنا ان فی ذلک لآیة لقوم یعقلون؛ و از میوه های درختان نخل و انگور، مسکرات و روزی خوب و پاکیزه می گیرید، در این، نشانه روشنی است برای گروهی که می اندیشند.» (نحل/ 67)

شرح کلمات
1- سخر: رام و خاضع کرد تا برای هدف مشخصی به کار گیرد. مسخر، یعنی آنچه با زور خاضع و رام شده است.
2- اکمام: جمع کم: غلاف و پوشش میوه درخت و دانه زراعت.
3- حب: دانه؛ مراد از آن، گندم و جو و برنج است.
4- عصف: برگ خشک، کاه و پوسته حبوبات.
5- ریحان: گیاه خوشبو.
6- آلاء: نعمتها
7- ذلول: رام، مرکب سواری که پس از چموشی رام و آرام شده باشد.
8- مناکب: جمع منکب، محل پیوند بازو و کتف انسان و غیر اوست، مناکب زمین، بنابر تشبیه به شانه های شتر که برجسته است به کوهها تفسیر شده، و بنابر تشبیه به پهلوهای آن که در دو طرف قرار دارد، به اطراف و نواحی زمین تفسیر گردیده است.
9- دائبین: تثبیه دائب، به معنای کوشنده دایم در کار، یعنی ماه و خورشید دایم و حرکتند و تا پایان جهان سستی نگیرند.
10- تسیمون: می چرانید، به چرا می برید.
11- ذرأ: پدید آورد، از روی نوآوری بی سابقه، و بسط و گسترش داد.
12- مواخر: جمع ماخره: کشتی شکافنده آب دریا
13- تمیدبکم: شما را بلرزاند، مید: لرزش شدید مانند زمین لرزه است. یعنی کوهها را در زمین قرار دادیم تا لرزش آن را نسبت به شما بگیرد.

نتیجه بحث
خداوند متعال، زمین و موجودات درون و برون آن، مانند دریاها و رودها، درختان و گیاهان و معادن، آسمان و کهکشانها، ماه و خورشید و ستارگان، همه را، برای انسان آفریده است، چنانکه می فرماید: «سخر لکم ما فی السموات و ما فی الارض جمیعا منه؛ هرچه در آسمان و زمین است، همه را از سوی خودش مسخر شما گردانید.» (جاثیه/ 13)
خداوند این گونه مخلوقات را، با هدایت تسخیری، چنان ساخت که مطابق با نظامی که خود به مقتضای ربوبیتش برای آنها تعیین فرموده، حرکت کنند. این نوع از هدایت در قرآن کریم، بیشتر با لفظ «سخر» و گاهی با عبارت «جعل» آمده است، مانند: «جعل الشمس ضیاء والقمر نورا؛ خورشید را روشنگر و ماه را تابنده قرار داد.» (یونس/ 5)