ویژگی ها و مزایای اقبال لاهوری

در خارج از جهان عرب برخی مصلحان که بتوان آنها را "قهرمان" نامید کم و بیش ظهور کردند. اقبال لاهوری را قطعا یک قهرمان اصلاح گر در جهان اسلام باید به شمار آورد که اندیشه های اصلاحیش از مرز کشور خودش هم گذشت. اقبال مزایایی دارد و نواقصی:
*از جمله مزایای اقبال این است که فرهنگ غرب را می شناخته است و با اندیشه های فلسفه و اجتماعی غرب آشنایی عمیق داشته است تا آنجا که در خود غرب به عنوان مفکر و یک فیلسوف به شمار آمده است.
*دیگر اینکه با همه آشنایی و شناسایی فرهنگ غرب، غرب را فاقد یک ایدئولوژی جامع انسانی می دانسته است؛ بر عکس معتقد بوده است که مسلمانان تنها مردمی هستند که از چنین ایدئولوژی برخوردار و بهره مندند. به همین دلیل اقبال در عین دعوت به فراگیری علوم و فنون غربی، از هر گونه غرب گرایی و شیفتگی نسبت به "ایسم" های غربی، مسلمانان را بر حذر می داشت.
اقبال می گوید: "مثالی گری اروپا هرگز به صورت عامل زنده ای در حیات آن در نیامده و نتیجه آن پیدایش "من" سرگردانی است که در میان دموکراسی های ناسازگار با یکدیگر به جستجوی خود می پردازد که کار منحصر آنها بهره کشی از درویشان به سود توانگران است. سخن مرا باور کنید که اروپای امروز بزرگترین مانع در راه پیشرفت اخلاق بشریت است. از طرف دیگر مسلمانان مالک اندیشه ها و کمال مطلوب های نهایی مطلق مبتنی بر وحیی می باشند که چون از درونی ترین ژرفای زندگی بیان می شود، به ظاهری بودن آن رنگ باطنی می دهند."
*مزیت دیگر اقبال این است که در ذهن خود درگیری هایی که محمد عبده گرفتار آنها بوده داشته است؛ یعنی یافتن راه حلی که مسلمانان بدون آنکه پا روی حکم یا اصلی از اصول اسلام بگذارند مشکلات سیاسی و اقتصادی و اجتماعی زمان خود را حل کنند. از این رو در باره مسائلی از قبیل اجتهاد، اجماع و امثال اینها زیاد می اندیشیده است. اقبال، اجتهاد را موتور حرکت اسلام می شمارد.
*از جمله مزایای اقبال این است که بر خلاف سایر پرورش یافتگان فرهنگ غرب شخصا معنویت گرا است و از بعد روحی عرفانی و اشراقی نیرومندی برخوردار است. از این رو برای عبادت و ذکر و فکر و مراقبه و محاسبه نفس و بالاخره سیر و سلوک و معنویت و آنچه امروز آن را درون گرایی می خوانند و احیانا تخطئه می نمایند ارزش فراوان قائل است و از جمله مسائلی که در "احیای فکر دینی" طرح می کند این مسائل است. اقبال احیای فکر دینی را بدون احیای معنویت اسلامی بی فایده می شمارد.
*مزیت دیگر او اینست که تنها مرد اندیشه نبوده، مرد عمل و مبارزه هم بوده است، عملا با استعمار درگیری داشته است. اقبال یکی از پایه گذاران و مؤسسان کشور اسلامی پاکستان است.
*مزیت دیگر اقبال قدرت شاعری او است؛ قدرتی که در خدمت اهداف اسلامی او قرار گرفته است. سرودهای انقلابی اقبال که به زبان اردو بوده، به عربی و فارسی ترجمه شده و همچنان اثر حماسه آفرین و هیجان آور خود را حفظ کرده است. اقبال با آنکه به طور رسمی مذهب تسنن دارد، به ائمه معصومین (ع) علاقه و ارادتی خاص دارد و به زبان فارسی اشعاری انقلابی و آموزنده در مدح آنها سروده که گمان نمی رود در میان همه شاعران تشیع و فارسی زبان بتوان نظیری برایش پیدا کرد. به هر حال شعر برای اقبال هدف نبوده، وسیله بوده است، وسیله بیداری و آگاهی امت مسلمان.