انسانی یا الهی بودن مساله جبر و اختیار

مسأله جبر و اختیار در درجه اول یک مسأله انسانی است و در درجه دوم یک مسئله الهی و یا طبیعی. از آن جهت که به هر حال موضوع بحث، انسان است و این که آیا انسان مختار است یا مجبور، مسأله ای انسانی است.
اما از آن جهت که طرف دیگر مسأله، خداوند یا طبیعت است و این که آیا اراده و مشیت خداوند و قضا و قدر الهی و یا عوامل جبری و نظام علی و معلولی طبیعت، انسان را آزاد گذاشته و یا مجبور کرده است، مسأله ای الهی و یا طبیعی است. و چون به هر حال مسأله ای انسانی است و با سرنوشت انسان سر و کار دارد، شاید انسانی یافت نشود که اندک مایه تفکر علمی و فلسفی در او باشد و این مسأله برایش طرح نشده باشد. همچنانکه جامعه ای یافت نمی شود که وارد مرحله ای از مراحل تفکر شده باشد و این مسأله را برای خود طرح نکرده باشد.