کتاب حکمة العین

کتابی است در بحث حکمت طبیعی و الهی (مباحث الهیات و طبیعیات حکمت، به زبان عربی. نویسنده کتاب نجم الدین علی کاتبی قزوینی، معروف به "دبیران" فیلسوف و منطق دان شیعی و منجم رصدخانه مراغه و از شاگردان خواجه نصیرالدین طوسی. این کتاب بنا به خواهش گروهی از طالبان علم، بحث های الهی و طبیعی را شامل و تتمه تکمله ای بر کتاب «عین القواعد»، در منطق اوست. حکمة العین، به سبب اختصار و جامعیت، شهرت بسیار زیادی دارد.

زندگی اجمالی نویسنده:
نجم الدین علی بن عمربن علی کاتبی قزوینی و معروف به "دبیران" و کنیه او، ابوالحسن و ابوالمعالی و موصوف به "علامه" از علما و حکمای بزرگ و دانشمندان و فیلسوفان ایرانی، تولدش سال 600 هـ ق و مدت عمر او 75 سال بوده است. در منطق و ریاضیات و هندسه و فنون حکمت، تبحر زیاد داشت و در آلات رصدیه، بسیار ماهر بود. وی از شاگردان خواجه نصیرالدین طوسی است که در سال 657 هـ ق، به دستور خواجه و به امر هلاکوخان مغول برای کمک و همکاری با گروهی دیگر به رصدخانه مراغه، احضار شدند.
نجم الدین کاتبی، در قزوین تدریس می کرد. حوزه درسی اش مجمع فضلا و بزرگان بود. او نیز تألیفات متعددی در منطق و حکمت و....دارد. مذهب او را شافعی گفته ولی به تشیع، علاقه زیادی داشت. از شاگردان او "علامه حلی" در دروس معقول و قطب الدین محمود شیرازی می باشند. دبیران (کاتبی قزوینی) سال 657 هـ ق، وفات یافت.

ساختار و تقسیم بندی اجمالی کتاب:
نگارش «حکمة العین» دارای متنی کوتاه و پرمغز در فلسفه است. در آغاز، الهیات و بعد طبیعیات را آورده و اینگونه تقسیم بندی کرده است:
بخش اول (بخش الهیات و مسائل الهی) شامل 5 مقالت:
مقالت اول در 5 بحث (وجود و عدم - ماهیت- کثرت و وحدت- وجوب، امکان، امتناع- حدوث و قدم)
مقالت دوم در علت و معلول، شامل 6 بحث است:
1- در پیدایش به چه چیز نیاز است؟
2- گفته فخر رازی در اثبات خدا
3- یک معلول نمی تواند دو علت داشته باشد
4- از یکی، جز یکی نزاید (قاعده صدور)
5- یک چیز نمی تواند از یک راه هم علت باشد هم معلول
6- یک چیز نمی تواند بی نهایت حرکت داشته باشد
مقالت سوم شامل: جواهر و اعراض، هیولی، نفس ناطقه، نفس فلکی و عقل
مقالت چهارم: در اثبات واجب و صفاتش
مقالت پنجم: در نفس ناطقه
بخش دوم، در موضوعات طبیعی شامل 5 مقالت:
1- در احکام جسم
2- در حرکت "افلاک"
3- حرکت در "ارض"
4- حرکت در نفس های نباتی
5- حرکت در نفس های حیوانی.
نویسنده در متون کتاب، اگر چه به راه ابن سینا می رود ولی بر او، انتقاد نیز دارد. مثل اینکه قول او را (در میان دو حرکت) یعنی رفتن به بالا و بازگشت به پائین، رد می کند.

شرح و نشر کتاب:
بزرگان از اهل سنت و تشیع حواشی و شروح زیادی بر آن نوشته اند از جمله: قطب الدین محمود شیرازی، میرک نجاری (شمس الدین محمد مبارکشاه)، میرسید شریف جرجانی، ملارفیعا گیلانی، آقا جمال خوانساری و علامه حلی که نام شرح خود بر این کتاب حکمة العین را (ایضاح المقاصد) گذاشته که مخصوصا در بین شیعه، مشهور و بسیار معتبر است.