فلسفه خلقت نعمت ها

خدا این حواس و این عقل را که به انسان داده است برای چه داده است؟ جز برای اینکه تفکر کنید و بیندیشید؟ شکر هر نعمتی به این است که آن نعمت مورد بهره برداری در مسیر خودش قرار بگیرد. شما فکر نمی کنید، نمی بینید، نمی شنوید و روی دیده ها و شنیده های خود نمی اندیشید، اگر نه، حقایق واضح و روشن است. آنجا هم که حسب حال گروهی را که در جهنم می روند ذکر می کند، وقتی به آنها می گویند چرا شما به این سرنوشت گرفتار شدید؟ «ألم یأتکم نذیر؛ آیا شما را هشداردهنده ای نیامد؟ (ملک/8) جواب دادند «و قالوا لو کنا نسمع او نعقل ما کنا فی اصحاب السعیر؛ و گویند: اگر می شنیدیم یا تعقل می کردیم در زمره دوزخیان نبودیم» (ملک/10) اگر گوشی و فکری می داشتیم، اگر می شنیدیم و فکری می کردیم، امروز چنین سرنوشتی نداشتیم.
خداوند در قرآن فرمود خدا که شما را ایجاد کرده و به شما چشم و گوش داده است و به شما دل برای تفکر داده است پس از اینها استفاده کنید. «قل هو الذی ذراکم فی الارض و الیه تحشرون» ای پیغمبر! تو به اینها بگو، بگو اوست همان خدای علیم حکیمی که هیچ کار لغو و عبث و بیهوده نمی کند، اوست که شما را در زمین خلق کرده است، می گویند در مفهوم "ذرا" پخش و تکثیر هم هست: شما را در زمین آفریده و پخش کرده است و به سوی او جمع می شوید. کلمه "حشر" که در مورد قیامت به کار برده می شود معنای "جمع" دارد. سوره حشر را هم که به این نام می خواندیم، گفتیم به اعتبار کوچ دسته جمعی است «هو الذی اخرج الذین کفروا من اهل الکتاب من دیارهم لاول الحشر؛ اوست که کافران اهل کتاب را برای نخستین تبعید دسته جمعی از خانه هایشان بیرون راند» (حشر/2) این آیه می فرماید (خیلی تعبیر عجیبی است): «قل هو الذی ذرأکم فی الارض و الیه تحشرون؛ بگو اوست که شما را در زمین پراکنده ساخته و به سوی او محشور می شوید» (ملک/24) کانه بسطی است و قبضی. از ناحیه خدا که آمده اید، کانه هر بسطی یک قبضی را به دنبال دارد. شما در زمین آفریده شده و پراکنده شده اید، فکر نکرده اید که آیا همین است؟ آفریده شده اید که پراکنده بشوید؟ مطلب به همین جا پایان می یابد؟ یا مثل نور خورشید که اگر از یک طرف بسط می شود، از طرف دیگر قبض می شود، فرستاده می شود و آورده می شود (یک چنین حالتی). بعد از آنکه فرمود فکر کنید (یعنی هر کسی که در نظام عالم فکر کند خدا را می شناسد و کسی که خدا را بشناسد و خلق را از ناحیه خدا بداند، به حشر ایمان می آورد، نبودن قیامت با بودن خدا و با حکیم بودن خدا سازگار نیست) می فرماید: «قل هو الذی ذرأکم فی الارض و الیه تحشرون» اوست «که شما را در زمین آفرید و پخش کرد و به سوی او جمع می شوید» نه اینکه همین طور خود به خود به حکم یک سلسله علل اتفاقیه و بی غرض و هدف این حالت پخش صورت گرفته باشد، این پخش کردن برای یک جمع کردن است.