معنای آسانی حساب در آخرت از نظر رسول اکرم (ص)

در کتاب «معانی الاخبار» مرحوم صدوق از حضرت باقر العلوم (ع) روایت می کند که فرمود: «قال رسول الله صلی الله علیه وءاله وسلم: کل محاسب معذب. فقال له قآئل: یا رسول الله! فأین قول الله عزوجل: فسوف یحاسب حسابا یسیرا؟! قال: ذاک العرض؛ یعنی التصفح؛ رسول خدا (ص) فرمود: تمام افرادی که مورد حساب قرار می گیرند، عذاب می شوند. پس گوینده ای به رسول خدا گفت: ای رسول خدا! پس این گفتار خداوند که میگوید: به زودی حساب سهل و آسانی از او می کنند، کجا می رود؟! حضرت رسول فرمودند: مراد مقام عرض است؛ یعنی جستجو و تفحص از اعمال!» (معانی الاخبار، ص 262).
علامه مجلسی (ره) در شرح این حدیث گوید: یعنی حساب آسان همان جستجو و فحص از اعمال اوست در وقتی که فرشتگان بخواهند آنها را بر خداوند عرضه کنند، یا بر صاحبش عرضه بدارند، بدون آنکه در جمع اعمال و عرض آنها مناقشه کنند و بنده مؤمن را در مقابل هر کردار کوچک و بزرگ بدون عفو و گذشت مؤاخذه نمایند و بازجویی و بازپرسی کنند. چون اگر خداوند با مداقه و مناقشه با کسی رفتار کند، بدون شک هلاک خواهد شد. زیرا هیچکس یافت نمی شود از بندگان خدا که افعال او در مقابل حق نعمت هایی که خدا به او داده است استوار باشد، و کردار قابل آن نعمت ها و در ازای و برابر آن قرار گیرد؛ مخصوصا اگر با قصور بندگان در اعمال، خطایا و گناهانشان را ضمیمه نماییم.
پس مراد از حساب در اول خبر که می فرماید: «کل محاسب معذب»، حساب بر نحو مداقه و مناقشه و جستجو از خفایای اعمال و ریزه کاری های افعال است؛ همانطور که دأب و دیدن حسابگران دنیا چنین است که در حساب از جزئی و کلی نمی گذرند و لذا در بعضی از اخبار به جای لفظ «کل محاسب معذب»، لفظ «من نوقش فی الحساب» (کسی که در حساب با او دقت گردد) آمده است. بر این اصل حسین بن مسعود در شرح سنت با اسناد خود از ابن ابی ملیکه روایت کرده است که: عایشه زوجه رسول خدا (ص) عادتش چنین بود که هر مطلبی را که می شنید و معنایش را نمی فهمید، برای فهم آن به رسول الله مراجعه می کرد و رسول الله (ص) فرموده بودند: «من حوسب عذب؛ هر کس را که حساب کنند عذاب می شود». عایشه گوید: من به رسول الله گفتم: آیا گفتار خدای تعالی: «فسوف یحاسب حسابا یسیرا» مگر نیامده است؟
حضرت رسول در پاسخ گفتند: مراد از این حساب، مقام عرض و فحص است ولکن «من نوقش الحساب یهلک؛ از هر کس که در هنگام حساب، دقت کاری و مناقشه به عمل آرند هلاک میشود»
حسین بن مسعود در شرح خود گوید: این حدیثی است که همه بر صحت آن متفق شده اند که رسول خدا فرموده است: «من نوقش الحساب یهلک» و مناقشه در حساب عبارت است از دقت کاری هایی را که انسان در حساب به عمل می آورد به طوری که هیچ چیز را صرف نظر ننماید و باقی نگذارد. گفته می شود: «انتقشت منه حقی أجمع؛ حق خود را تماما از او گرفتم». و از این قرار است «نقش الشوک من الرجل؛ خار را از پای در آوردن» تا اینجا کلام شارح سنت پایان یافت.
و پس از آن مجلسی نیز فرماید: مسلم در «صحیح» خود از پیامبر اکرم (ص) روایت کرده است که آن حضرت فرموده است: «من نوقش الحساب یوم القیـامة عذب؛ هرکس در حساب او در روز بازپسین دقت کاری به عمل آید، مورد عذاب واقع می شود». بعضی از شارحین «صحیح مسلم» گفته اند: قاضی گفته است عذب (عذاب میشود) دو معنی دارد: اول آنکه: خود مناقشه و دقت کاری در محاسبه و عرض گناهان و متوقف کردن انسان را برای حساب، عذاب است چون در آن، نحوه ای از توبیخ وجود دارد. دوم آنکه: مناقشه در حساب بالاخره انسان را به آتش دوزخ خواهد کشید، و منجر به عذاب خواهد شد. و مؤید این مطلب آنست که در روایت دیگری به جای لفظ عذب لفظ هلک وارد شده است. این کلام قاضی بود و پس از نقل کلام قاضی، شارح گفته است: از این دو احتمال در معنی، احتمال دوم صحیح است. و معنایش چنین میشود که تقصیر در اعمال در میان بندگان غلبه دارد و بنابراین با هر که در حساب دقت کاری کنند و به نهایت برسانند و درباره او مسامحه ننماید، هلاک می گردد و در آتش دوزخ وارد میشود ولیکن خدای تعالی غیر از شرک را، برای کسانی که بخواهد مورد عفو و مغفرت خود قرار میدهد. تا اینجا کلام شارح «صحیح مسلم» پایان یافت.
و سپس مجلسی فرماید: این روایت را که ما بیان کردیم متحمل است که وجهی دگر داشته باشد و اگر چه آن وجه با آنچه ذکر شد نزدیک است و آن وجه اینست که بگوئیم: اصولا این نوع از محاسبه به نحو دقت و مناقشه برای خصوص کسانی است که استحقاق عذاب دائمی را داشته باشند و مستوجب رحمت نبوده باشند؛ مانند نواصب و مخالفین. و اما نسبت به کسانی که خداوند می داند که مستحق رحمت اند، اصلا بدینگونه محاسبه از آنها حساب نمی کشد، بلکه بر وجه اغماض و عفو و گذشت آنان را محاسبه می کند. و بدان که «تصفح» عبارت از بحث از حقیقت امر و نظر کردن در آن و اصولا به معنای صفح و عفو و اغماض همینطور که در اینجا توهم شده است نیامده است (بحارالانوار، ج7، ص 263-264)