ابن بشکوال

ابن بشکوال، ابوالقاسم خلف بن عبدالملک بن مسعود بن موسى ابن بشکوال ابن یوسف بن داحة بن داکة بن نصر بن عبدالکریم بن واقد خزرجى انصاری، معروف به ابن بشکوال (متولد494 - متوفی578ق)، حافظ، محدث و مورخ قرطبى اندلسى. بعضى از منابع نام نیاکان دور ابن بشکوال را به اختلاف نوشته اند، اما خود او در شرح حال پدرش اسامى نیاکان خویش را به صورتى که یاد شد، به دست داده است.
وی در خاندانى منسوب به سوریون (دهکده ای ناشناخته در مشرق اندلس از دشت بلنسیه)، در قرطبه زاده شد. نخست در زادگاه خود نزد پدرش و ابومحمد بن عتاب و ابوالولید بن رشد به کسب دانش و استماع حدیث پرداخت و سپس به اشبیلیه رفت و در آنجا از ابومحمد بن یربوع، ابوبکر بن عربى و ابوالحسن شریح بن محمد حدیث شنید و دانشمندانى چون ابوعمران بن ابى تلید، ابوجعفر بن بشتغیر، ابوالقاسم بن منظور، ابوالقاسم بن ابى لیلى و ابوالحسن بن واجب، ابوعلى بن سکرة صدفى و جمعى دیگر به وی برای نقل حدیث اجازه دادند. ابن بشکوال اجازه نامة ابوعلى صدفى را مهم ترین اجازه نامه های خود دانسته است. از اهل مشرف نیز ابو طاهر سلفى، ابوالمظفر شیبانى و ابوعلى بن العرجاء به وی اجازه داده اند. همچنین او از عالمان بسیاری حدیث شنیده و از آنان روایت کرده است. وی عنایت زیادی به حدیث و حفظ آن داشته است و با فراگیری و مطالعة حدود 400 کتاب اطلاعات بسیاری کسب کرد و سرآمد محدثان قرطبه شد. او همچنین در تاریخ قدیم و جدید اندلس تبحر داشت.
ابن بشکوال نخستین بار در اشبیلیه به خدمت دیوان قضا درآمد و در آنجا به نیابت از استادش ابوبکر بن عربى، قاضى القضاة آن شهر، به کار پرداخت، و سپس به عنوان «عدل» در قرطبه به خدمت مشغول شد، اما به زودی حرفة دیوانى و قضاوت را رها کرد و بار دیگر به فراگیری علوم و به ویژه استماع حدیث و تدوین و تحقیق روی آورد و شاگردان بسیاری تربیت کرد. طالبان علم از اطراف و اکناف برای استماع حدیث به نزد وی شتافتند، از آن جمله اند: ابوبکر بن خیر، ابوالقاسم قنطری، ابوالحسن بن فید، ابوبکر بن سمجون، ابوالحسن بن ضحاک، ابوالقاسم احمد بن محمد بن احمد بن رشد، احمد بن عبدالمجید مالقى و عده ای دیگر. برخى از اینان پیش از ابن بشکوال درگذشتند. کسانى مانند ابوالقاسم سبط سلفى و ابوالفضل همدانى از وی اجازه داشتند. ابن بشکوال شعر نیز مى سروده است و ابن سعید ابیاتى از اشعار او را در مدح ابو وهب عبدالرحمان عباسى زاهد (344ق ) آورده است. وی به تصریح ذهبى از اندلس خارج نشده است. ابن بشکوال در زادگاه خویش وفات یافت و در مقبرة ابن عباس نزدیک قبر امام یحیى بن یحیى به خاک سپرده شد.

آثار:

ابن بشکوال آثار و تألیفات بسیاری داشته که به تصریح ابن ابار (همان، 1/307) به 50 اثر مى رسیده است. اسامى برخى از آثار که به نام وی در کتاب های تاریخى و رجالى آمده است، به این شرح است:
1. المحاسن و الفضائل فى معرفة العلماء الافاضل، در رجال، 21 جزء (همانجا)؛
2. طرق حدیث المغفر، 3 جزء؛
3. القربة الى الله بالصلاة على نبیه (ص )؛
4. ذکر من روی الموطأ عن مالک، 3 جزء؛
5. اخبار الاعمش؛
6. ترجمة المحاسبى؛
7. ترجمة اسماعیل القاضى؛
8. اخبار ابن وهب؛
9. اخبار ابن المطرف القنازعى؛
10. اخبار ابن المبارک، 2 جزء؛
11. اخبار ابن عیینه؛
12. المسلسلات؛
13. طرق حدیث من کذب على؛
14. ترجمة النسائى؛
15. قضاة قرطبة، 3 جزء (ذهبى، سیر، 22/141)؛
16. تاریخ صغیر فى احوال الاندلس و ما اقصر فیه (ابن خلکان، 2/240). مقری تلمسانى در نفح الطیب از این کتاب استفاده کرده و آن را تاریخ اصحاب الاندلس نامیده است (3/181)؛
17. زهاد الاندلس و ائمتها، ابن سعید از این کتاب استفاده کرده است (1/166)؛
18. التنبیه و التعیین لمن دخل الاندلس من التابعین، مقری از این کتاب نیز استفاده کرده است (3/60، 64)؛
19. معجم در ذکر مشایخ خود، ابن ابار تصریح دارد که خود ضمن نسخه برداری این کتاب آنچه را که ابن بشکوال از اسامى شیوخ خود در کتاب الصلة نیاورده در ذیل معجم خود ثبت کرده است ( التکملة، 1/305). مهم ترین و با ارزش ترین کتابى که تاکنون از ابن بشکوال به چاپ رسیده است، کتاب مشهور وی الصلة است که تألیف آن را در 534ق به پایان برده است (ابن خلکان، 2/240). این کتاب پیوستى است بر تاریخ علماء الاندلس نوشته ابوالولید عبدالله بن الفرضى. این کتاب را ابن بشکوال به تشویق استاد خود ابوالعباس بن عریف زاهد نوشته و در آن شرح احوال بسیاری از پیشوایان و محدثان و فقیهان اندلس را آورده است. ابن ابار که کتاب الصلة را با نوشتن التکملة تکمیل نموده، تصریح کرده است که کتاب الصلة در فن خود پرارزش است و اشتباهات اندکى دارد و وی در کتاب التکملة به آنها اشاره کرده و استدراکاتى بر آن افزوده و آن را تکمیل کرده است. کتاب الصلة نخستین بار در مادرید به کوشش فرانسیسکو کودرا 4 با مقدمه ای در ضمن مجموعه ای 8 جلدی به نام مکتبة الاندلسیة در 2 جلد و در 1883 تا 1892م منتشر شده است. چاپ های متعددی از این کتاب که در بیروت و قاهره منتشر شده، در دست است. یکى دیگر از آثار وی غوامض الاسماء المبهمة الواقعة فى متون الاحادیث المسندة است، که آن را به شیوه خطیب بغدادی تألیف کرده و راویان مجهول در احادیث را مشخص نموده است. این کتاب دارای 13 جزء است و اولین بار به کوشش عزالدین على السید و محمد کمال الدین عزالدین در 2 مجلد در بیروت 1407ق /1987م به چاپ رسیده است. مجلد اول آن 7 جزء و مجلد دوم 6 جزء است. ابن ابار نوشته است که ابوالخطاب بن واجب این کتاب را تلخیص کرده است.

بقیة آثار وی اینهاست:
الفوائد المنتخبة و الحکایات المستغربة در 20 جزء که خود مختصری است از کتاب المنتخب من تاریخ الرؤساء و الفقهاء و القضاة بطلیطلة، نوشتة ابوجعفر بن مظاهر (پالنسیا، 274- 275)؛ المستغیثین بالله عز و جل عندالملمات و الحاجات و المتضرعین الیه سبحانه بالرغبات و الدعوات و مایسرالله لهم من الاجابات و الکرامات، نسخه ای خطى از این کتاب در دارالکتب الظاهریة، قسم الادب، شم 3771 مجامیع 34 موجود است (ظاهریه، 2/225-226). حاجى خلیفه آن را المستعین بالله... نیز ضبط کرده است.