وسعت رحمت پروردگار از نظر قرآن

قرآن کریم سعه رحمت پروردگار را از زبان حاملین عرش چنین بیان می کند: «الذین یحملون العرش و من حوله یسبحون بحمد ربهم و یؤمنون به و یستغفرون للذین آمنوا ربنا وسعت کل شی ء رحمة و علما فاغفر للذین تابوا و اتبعوا سبیلک و قهم عذاب الجحیم؛ حاملین عرش و آنان که در گرد عرشند به حمد و تسبیح پروردگارشان اشتغال دارند و به وی مؤمنند و برای کسانی که ایمان دارند آمرزش می طلبند که پروردگارا رحمت و دانش تو همه چیز را فرا گرفته است پس بیامرز آنان را که بسوی تو باز آمده اند و راه تو را پیروی نموده اند و آنان را از عذاب دوزخ حفظ فرما» (غافر/ 7). از این آیه کریمه می توان هم نامحدود بودن رحمت خدا را فهمیده و هم شرط اساسی لیاقت برای استفاده از مغفرت را. اگر کسی از رحمت خدا محروم گردد صرفا به موجب قابل نبودن خود او است نه آنکه -معاذالله- در رحمت خدا محدودیت و ضیقی باشد. رحمت خدا همچون اعتبار بانکی یک بازرگان نیست که محدود باشد. اعتبار رحمت الهی نامحدود است، ولی قابلها متفاوتند، ممکن است کسی به کلی فاقد قابلیت باشد و نتواند از رحمت خدا بهره ای بگیرد.
خداوند در سوره فاطر آیات 2-3 می فرماید: «ما یفتح الله للناس من رحمة فلا ممسک لها و ما یمسک فلا مرسل له من بعده و هو العزیز الحکیم* یأیها الناس اذکروا نعمت الله علیکم هل من خالق غیر الله یرزقکم من السماء و الأرض لا إله إلا هو فأنى تؤفکون؛ خداوند هر رحمتى را به روى مردم بگشاید کسى نمى تواند جلو آن را بگیرد و هرچه را امساک کند کسى غیر از او قادر به فرستادن آن نیست، و او عزیز و حکیم است* اى مردم! به یاد آورید نعمت خدا را بر شما، آیا خالقى غیر از خدا وجود دارد که شما را از آسمان و زمین روزى دهد؟ هیچ معبودى جز او نیست، با این حال چگونه به سوى باطل منحرف مى شوید».
تمام خزائن رحمت نزد او است و هر کس را لایق ببیند مشمول آن مى سازد و هر کجا حکمتش اقتضا کند درهاى آن را مى گشاید، و اگر جمله جهانیان دست به دست هم بدهند تا درى را که او گشوده است ببندند، یا درى را که او بسته بگشایند، هرگز قادر نخواهند بود، و این در حقیقت شاخه مهمى از توحید است که منشاء شاخه هاى دیگرى مى باشد. شبیه این معنى در سایر آیات قرآن نیز آمده است، آنجا که مى گوید: «و ان یمسک الله بضر فلا کاشف له الا هو و ان یردک بخیر فلا راد لفضله یصیب به من یشاء من عباده و هو الغفور الرحیم؛ اگر خداوند (براى امتحان یا کیفر خطا) زیانى به تو رساند هیچکس جز او آن را برطرف نخواهد کرد، و اگر اراده خیرى براى تو کند هیچکس مانع فضل او نخواهد شد، او به هر کس از بندگانش بخواهد فضل خود را مى رساند و او غفور و رحیم است» (یونس/ 107).
تعبیر به رحمت معنى بسیار وسیع و گسترده اى دارد که تمام مواهب جهان را شامل مى شود، گاه جنبه معنوى دارد و گاه جنبه مادى، به همین دلیل گاه که انسان تمام درهاى ظاهرى را به روى خود بسته مى بیند احساس مى کند رحمت الهى بر قلب و جان او روان است، به همین جهت شاد و خرسند است، آرام و مطمئن، هر چند در تنگناى زندان گرفتار باشد. اما به عکس گاه انسان تمام درهاى ظاهرى را به روى خود گشوده مى بیند، اما گوئى در رحمت الهى در جان او بسته شده، چنان خود را در تنگنا و فشار احساس مى کند که دنیا با تمام وسعتش براى او یک زندان تاریک و وحشتناک مى شود، و این چیزى است که براى بسیارى از مردم محسوس و ملموس است.
مشهور در میان گروهى از مفسران این است که صفت رحمان، اشاره به رحمت عام خدا است که شامل دوست و دشمن، مؤمن و کافر و نیکوکار و بدکار مى باشد، زیرا مى دانیم باران رحمت بى حسابش همه را رسیده، و خوان نعمت بى دریغش همه جا کشیده همه بندگان از مواهب گوناگون حیات بهره مندند، و روزى خویش را از سفره گسترده نعمتهاى بى پایانش بر مى گیرند، این همان رحمت عام او است که پهنه هستى را دربر گرفته و همگان در دریاى آن غوطه ورند. ولى رحیم اشاره به رحمت خاص پروردگار است که ویژه بندگان مطیع و صالح و فرمانبردار است، زیرا آنها به حکم ایمان و عمل صالح، شایستگى این را یافته اند که از رحمت و بخشش و احسان خاصى که آلودگان و تبهکاران از آن سهمى ندارند، بهره مند گردند. تنها چیزى که ممکن است اشاره به این مطلب باشد آنست که رحمان در همه جا در قرآن به صورت مطلق آمده است که نشانه عمومیت آنست، در حالى که رحیم گاهى به صورت مقید ذکر شده که دلیل بر خصوصیت آن است مانند: «و کان بالمؤمنین رحیما؛ خداوند نسبت به مؤمنان رحیم است« (احزاب/ 43) و گاه به صورت مطلق مانند سوره حمد.
در روایتى نیز از امام صادق (ع) مى خوانیم که فرمود: «و الله اله کل شیىء، الرحمان بجمیع خلقه، الرحیم بالمؤمنین خاصة؛ خداوند معبود همه چیز است، نسبت به تمام مخلوقاتش رحمان، و نسبت به خصوص مؤمنان رحیم است». از سوئى دیگر رحمان را صیغه مبالغه دانسته اند که خود دلیل دیگرى بر عمومیت رحمت او است، و رحیم را صفت مشبهه که نشانه ثبات و دوام است و این ویژه مؤمنان مى باشد.
پیامبر اکرم (ص) می فرماید: «ان لله عز و جل ماة رحمة، و انه انزل منها واحدة الى الارض فقسمها بین خلقه بها یتعاطفون و یتراحمون، و ادخر تسع و تسعین لنفسه یرحم بها عباده یوم القیامة!؛ خداوند بزرگ صد باب رحمت دارد که یکى از آن را به زمین نازل کرده است و در میان مخلوقاتش تقسیم نموده و تمام عاطفه و محبتى که در میان مردم است از پرتو همان است، ولى نود و نه قسمت را براى خود نگاه داشته و در قیامت بندگانش را مشمول آن میسازد». در حدیثى دیگر از پیامبر (ص) چنین نقل شده است که حضرت مشغول نماز بود، شنید مرد عربى مى گوید: «اللهم ارحمنى و محمدا و لا ترحم معنا احدا؛ خداوندا تنها من و محمد (ص) را مشمول رحمت قرار بده و هیچکس دیگر را در این رحمت وارد مکن»! هنگامى که پیامبر سلام نماز را داد رو به او کرده فرمود: «لقد تحجرت واسعا!؛ موضوع نامحدود و وسیعى را محدود ساختى و جنبه اختصاصى به آن دادى!» اشاره به اینکه رحمت بى پایان خدا به هیچ صورت نمى تواند محدود به من و تو باشد.