نظامی گنجوی

الیاس بن یوسف نظامی گنجه ای (حدود ۵۳۷ تا ۶۰۸ ه‍.ق) شاعر داستان سرا و رمزگوی سده ششم ایران، بزرگترین داستان سرای منظومه های حماسی عاشقانه به زبان پارسی است که سبک داستان محاوره ای را وارد ادبیات داستانی منظوم پارسی کرد.

کودکی
نام پدرش یوسف نام جدش " ذکی " و نام جد اعلایش " موید " بوده و سه همسر و یک فرزند به نام محمد داشته است. زادبوم نظامی را شهر گنجه (واقع در جمهوری آذربایجان کنونی) و اجدادش را اهل تفرش گفته اند. نام مادرش رئیسه و کرد تبار بود. وی در سنین کم یتیم شد و دایی اش، "خواجه عمر" بزرگش نمود.

ازدواج
نظامی سه بار ازدواج کرد. همسر نخستش آفاق، کنیزکی بود که فخرالدین بهرامشاه حاکم دربند به عنوان هدیه ای برایش فرستاده بود. آفاق اولین و محبوبترین زنان نظامی بود. تنها پسر نظامی، محمد از آفاق بود. وقتی نظامی سرودن خسرو و شیرین را به پایان رساند، آفاق از دنیا رفت. در آن زمان محمد هفت سال بیشتر نداشت. عجیب است که دو همسر دیگر نظامی نیز در سنین جوانی فوت کردند و مرگ هر کدام پس از اتمام یکی از آثار او اتفاق می افتاد. در خاتمه داستان خسرو و شیرین، زمانی که از مرگ شیرین به حسرت و درد یاد می کند به عشق و دلسپردگی خود به آفاق نیز اشاره می کند:
در این افسانه شرط است اشک راندن *** گلابی تلخ بر شیرین فشاندن
به حکم آنکه آن کم زندگانی *** چو گل بر باد شد روز جوانی
سبک رو چون بت قبچان من بود *** گمان افتاد خود کآفاق من بود
همایون پیکری نغز و خردمند *** فرستاده به من دارای دربند
محمد نیز تنها فرزند نظامی بوده که در پایان خسرو و شیرین هفت ساله، و در آغاز لیلی و مجنون چهارده ساله، و در آغاز هفت پیکر در حدود هیجده یا نوزده سال داشته است. اندرزهای زیبا و نکته سنجی ها و پندهای دلربای بی نظیر نظامی در مثنوی های خود همه به این پسر است، و اینگونه اندرزها و پندهای پدرانه در همه دیوان های شاعران پارسی و تازی، و شاید در کتب شعر گویندگان اروپایی نیز بی نظیر و یا کم نظیر است. چنانکه از اشعار نظامی بر می آید از همان آغاز به تحصیل علم و ادب و تاریخ و قصص و نجوم و تنجیم همت گماشته، و مباحث طبیعی و الهی را نیز خوانده و از آن همه به کمال آگاهی یافته و جمله را در بوته خیال و فکر گداخته و نکته سنجی کرده و نادره های بسیار پرداخته است. چنانکه خود می گوید:
هر چه هست از دقیقه های نجوم *** یا یکایک نهفته های علوم
خواندم و هر ورق که می جستم *** چون تو را یافتم ورق شستم
***
بسی دارم سخن کان دلپذیر *** چگویم چون کسم دامن نگیرد
منم دانسته در پرگار عالم *** به تصریف و به نحو اسرار عالم
همه زیج فلک جدول به جدول *** به اسطرلاب حکمت کرده ام حل
که پرسید از من اسرار فلک را *** که معلومش نکردم یک به یک را؟
ز سر تا پای این دیرینه گلشن *** کنم گر گوش داری بر تو روشن

عقیده نظامی
در مورد عقیده نظامی باید پیش از همه به خاطر داشت که مردم گنجه -زادگاه نظامی- همه مذهب سنت داشتند، و در کیش خود متعصب بودند و عالمان و فاضلان بسیاری در میان ایشان می زیستند، و ناچار جوانی شاعر زیر تأثیر آن محیط بوده است. این نکته را برای آن گفتیم که برخی از تذکره نویسان پارسی بنا بر عادت خویش کوشیده اند نظامی را نیز شیعه ناب قلمداد کنند. و ابیات ویژه ای را به استشهاد یاد کرده اند که از هیچ کدام آنها دوستداری خالص علی (ع) و نفرت از خلفای دیگر برنمی آید. نظامی نیز مانند شاعران بزرگ دیگر، همچون خاقانی، سنائی، عطار و مولانا، هم علی (ع) را ستوده و هم خلیفگان سه گانه دیگر را. اینک نمونه هایی از سخنان خود او:
به مهر علی گرچه محکم پی ام *** ز عشق عمر نیز خالی نی ام
همیدون در این مغز روشن دماغ *** ابوبکر شمع است و عثمان چراغ
***
یا علی یی در صف میدان فرست *** یا عمری بر سر شیطان فرست
(مثلا کسانی که به شیعی ناب بودن نظامی تأکید کرده اند به این بیت تمثل جسته اند و گفته اند معنی بیت این است که نظامی از پیامبر (ص) درخواست کرده تا دین اسلام را به حال خود رها نکند: یا با فرستادن علی (ع) با شمشیر آن دین را آباد آباد بکند یا با فرستادن عمر بر سر شیطان خراب خراب! و حال آنکه این استنباط جاهلانه و بی معنی است و مضمون مصراع این است که عمر را بفرست تا شیطان فرار بکند و کار اسلام رونق بگیرد).
***
در خانه دین به پنج بنیاد *** بستی در صد هزار بیداد
وین خانه هفت سقف کرده *** بر چار خلیفه وقف کرده
در پاکیشان نه شک نه ریبی *** زین چار، یکی نداشت عیبی
صدیق به صدق پیشوا بود *** فاروق ز فرق هم جدا بود
و آن پیر حیایی خدا ترس *** با شیر خدای بود همدرس
ز آمیزش این چهار گانه *** شد خوش نمک این چهارخانه

تحصیلات
نظامی مانند اغلب اساتید باستان از تمام علوم عقلی و نقلی بهره مند و در علوم ادبی و عربی کامل عیار و در وادی عرفان و سیر و سلوک راهنمای بزرگ و در عقاید و اخلاق ستوده پایبند و استوار و سرمشق فرزندان بشر بوده و در فنون حکمت از طبیعی و الهی و ریاضی دست داشته و گویند که اگر وارد مرحله شاعری نبود و به تدریس و تألیف علوم حکمیه می پرداخت، در ردیف بزرگان حکمت و فلسفه به شمار می آمد. دوران زندگی نظامی با دوره حکومت اتابکان آذربایجان و موصل و شروانشاهان هم زمان بوده است. تعلق خاطر نظامی به تصوف زندگانی وی را بیشتر با زهد و عزلت همراه کرده و این امر او را از وابستگی به دربارهای سلاطین دور کرده است.

اخلاق
در پاکی اخلاق و تقوی، نظیر حکیم نظامی را در میان تمام شعرای عالم نمی توان پیدا کرد. در تمام دیوان وی یک لفظ رکیک و یک سخن زشت پیدا نمی شود و یک بیت هجو از اول تا آخر زندگی بر زبانش جاری نشده است. از استاد بزرگ گنجه شش گنجینه در پنج بحر مثنوی جهان را یادگار است که مورد تقلید شاعران زیادی قرار گرفته است، ولی هیچکدام از آنان نتوانسته اند آنطور که باید و شاید از عهده تقلید برآیند. این شش دفتر عبارتند از: مخزن الاسرار، خسرو و شیرین، لیلی و مجنون، هفت پیکر، شرفنامه و اقبالنامه که همگی نشان دهنده هنر سخنوری و بلاغت گوینده توانا آن منظومه هاست.

سبک نظامی
نظامی از شاعرانی است که باید او را در شمار ارکان شعر فارسی و از استادان مسلم این زبان دانست. وی از آن سخنگویانی است که مانند فردوسی و سعدی توانست به ایجاد و تکمیل سبک و روشی خاص دست یابد. اگر چه داستانسرایی در زبان فارسی به وسیله نظامی شروع نشده لیکن تنها شاعری که تا پایان قرن ششم توانسته است شعر تمثیلی را به حد اعلای تکامل برساند، نظامی است. وی در انتخاب الفاظ و کلمات مناسب و ایجاد ترکیبات خاص تازه و ابداع معانی و مضامین نو و دلپسند و تصویر جزئیات با نیروی تخیل و دقت در وصف مناظر و توصیف طبیعت و اشخاص و به کار بردن تشبیهات و استعارات مطبوع و نو، در شمار کسانی است که بعد از خود نظیری نیافته است. با وجود آنکه آثار نظامی از نظر اطناب در سخن و بازی با الفاظ و آوردن اصطلاحات علمی و فلسفی و ترکیبات عربی فراوان و پیچیدگی معانی بعضی از ابیات، قابل خرده گیری است، ولی محاسن کلام او به قدری است که باید او را یکی از بزرگترین شعرای ایران نامید و مخصوصا در فن خود بی همتا و بی نظیر معرفی کرد. نظامی در بزم سرایی، بزرگترین شاعر ادبیات پارسی است. به جرأت می توان گفت که او در سرایش لحظه های شادکامی بی همتاست، زبانش شیرین است و واژگانش نرم و لطیف، و گفتارش دلنشین. آن گونه که در بازگویی لحظه های رزم، نتوانسته از فشار بزم رهایی یابد به اشعار رزم نیز ناخودآگاه رنگ غنایی داده است.

برجستگیها و ویژگیهای شعر نظامی
۱- تشبیهات و توضیحات او، زیبا و هنرمندانه و بسیار خیال انگیزند.
۲- در تصویر جزئیات طبیعت و حالات، بسیار تواناست.
۳- انتخاب الفاظ و کلمات مناسب که نتیجه آشکار آن، موسیقی شعر اوست.
۴- ایجاد ترکیبات خاص و ابداع و اختراع معانی و مضامین نو و دلپسند.
۵- تازگی معانی و ابداع ترکیبات تازه که در شعر نظامی به وفور یافت می شود، کلام وی را گاهی دچار ابهام می کند، علاوه بر اینها کثرت «لغات عربی» و «اصطلاحات علوم» و «اصول و مبانی فلسفه و معارف اسلامی» سخن این شاعر را دشوار و پیچیده کرده است.

ادعای تفرشی بودن نظامی
بعضا ادعاهائی بر تفرشی بودن این شاعر بزرگ موجود است. این ادعا عمدتا توسط اهالی تفرش مطرح می گردد و طبق این ادعا روستای «تا» که از توابع تفرش است به عنوان زادگاه اصلی نظامی عنوان می گردد. منشأ این ادعاها می تواند اشعار ذیل از اقبالنامه باشد.
به تفرش دهی هست «تا» نام او *** نـــظامــی از آنـــجا شــده نامجو
البته صحت و سقم اینکه این اشعار در اقبالنامه اصلی بوده و یا بعدا در آن وارد شده، مورد بحث است. دلایل زیادی در رد این ادعا ارائه شده است؛ از جمله دلیل نبود منطقه یا روستائی بنام «تا» توسط استاد نفیسی. اما دلیل استاد نفیسی از آنجائیکه روستائی بدین نام موجود است قاطع نیست. قاطع ترین دلیل برای رد این ادعا این است که تفرش را تا پیش از قرن هشتم «طبرس» می نامیدند و این را می توان در نام «شیخ طبرسی» – عالم و مفسر قرن پنجم- دید.

درگذشت
همه عمر را به جز سفر کوتاهی که به دعوت قزل ارسلان (۵۸۱-۵۸۷) به یکی از نواحی نزدیک گنجه کرد، در وطن خود باقی ماند تا در سال ۶۰۲ در همین شهر در سن شصت و سه سالگی درگذشت و به خاک سپرده شد. بعضی درگذشت او را بین سالهای ۵۹۹ تا ۶۰۲ و عمرش را شصت و سه سال و شش ماه نوشته اند.

آثار
خمسه یا پنج گنج نظامی شامل:
لیلی و مجنون
هفت پیکر
خسرو و شیرین
مخزن الاسرار
اسکندرنامه مشتمل بر اقبالنامه و شرفنامه
قدیمی ترین مثنوی نظامی مخزن الاسرار است و بهترین آنها خسرو و شیرین است.