حواریون از منظر آیات و روایات

غالبا در کتب اسلامی و تفاسیر، کلمه حواری را به این شکل معنا کرده اند که اصلا یک کلمه عربی است و از ماده "حور" است. یک معنای ماده "حور" تحرک و تردد است و یک معنای دیگر آن سفیدی است و بعضی به همین دلیل گفته اند که حواریین، "قصار" یعنی رخت شوی بوده اند. در کتب تفسیر ما این مطلب زیاد آمده است که اینها رخت شوی بوده اند چون لباسها را تمیز و سفید می کردند و از این جهت به اینها "حواری" گفته شده است. ولی به احتمال زیاد این کلمه اصلا عربی نباشد و ریشه عبری یا سریانی داشته باشد، مخصوصا اگر عبری باشد ممکن است یک وجه مشترکی با عربی داشته باشد. ولی خیلی بعید است که کلمه "حواری" عربی باشد، زیرا کلمه "حواری" به ظاهر یعنی در مقایسه با لغات عربی به شکل جمع است، ولی در تعبیرات قرآن کریم و حتی در تعبیرات پیامبر اکرم (ص) کلمه حواری مفرد است و "یای" این کلمه یای نسبت است.
در بعضی از احادیثی که از پیامبر اکرم چنین آمده است که فلان کس حواری من است، معلوم می شود که حواری جمع نیست. جمع حواری را باید بگوییم: حواری ها و یا حواریین و این با لغات عربی جور درنمی آید. خصوصا روایتی در عیون اخبارالرضا نقل شده است که در مجلس مأمون امام رضا (ع) فرمود: اینکه می گویند یا شما چنین می گویید که آنها را از آن جهت "حواری" گفته اند که رخت شوی بودند و شغلشان رخت شویی بود و لباسها را تمیز می کردند چنین چیزی نیست، آنها رخت شوی نبودند، روح شوی بودند، از آن جهت که روحها را پاکیزه می کردند به آنها حواری می گفتند. حالا آیا حضرت می خواهند ریشه لغوی این کلمه را بیان کنند؟ بنابراین (یعنی اگر حضرت در این مقام باشند) این لغت اگر عربی هم نباشد، در همان ریشه اصلی اش باید معنای سفید کردن وجود داشته باشد.
حواریون عده خاصی هستند که خواص حضرت عیسای مسیح بودند و یک عده مؤمنین واقعی بودند و همان طور که مؤمنین اسلامی مصداق این آیه بودند آنها نیز مصداق آن بودند: «یا ایها الذین امنوا هل ادلکم علی تجارة تنجیکم من عذاب الیم تومنون بالله و رسوله و تجاهدون فی سبیل الله باموالکم و انفسکم؛ ای کسانی که ایمان آورده اید! آیا شما را بر تجارتی راه نمایم که شما را از عذابی دردناک می رهاند؟ به خدا و رسولش ایمان آورید و در راه خدا با مال و جانتان جهاد کنید.» (صف/ 10-11) اینها افرادی بودند که مؤمن به خدا و مؤمن به رسول زمان خودشان یعنی حضرت عیسی (ع) بودند و واقعا به تمام معنا مجاهد در راه خدا بودند و خودشان را در راه خدا وقف کرده بودند.
قرآن کریم در چندین جا از حواریین نام برده است و از آنها به تجلیل یاد کرده است. مثلا در یک آیه می فرماید: «و اذ اوحیت الی الحواریین؛ و چون به حواریون وحی کردم.»(مائده/ 111) این آیه نشان می دهد که حواریین، افرادی بودند که ارزش این را داشتند که خداوند متعال به آنها الهام کند. در سوره آل عمران آیه ای شبیه همین آیه سوره صف آمده است: «فلما احس عیسی منهم الکفر قال من انصاری الی الله قال الحواریون نحن انصار الله؛ پس وقتی عیسی به کفر آنها پی برد، گفت: یاوران من به سوی خدا چه کسانی هستند؟ حواریون گفتند: ما یاوران خداییم.» (آل عمران/ 52) گفته اند تعدادشان دوازده نفر بوده است. خود مسیحیها هم دوازده نفر را نام می برند که از این دوازده نفر بعضی همینهایی هستند که برخی از این انجیل های چهارگانه معروف (متی، مرقس، لوقا و یوحنا) به نام آنهاست. عده دیگری هم هستند مثل شمعون و بعضی اسمهای مشترک دارند. خود مسیحیها معتقدند که از این دوازده نفر، یک نفر بعد مرتد و کافر شد و خیانت کرد. مسیحیها که معتقد به مصلوب شدن مسیح هستند. البته مسأله قتل مسیح (ع) از نظر قرآن حرف مجعولی است: «و ما قتلوه و ماصلبوه و لکن شبه لهم؛ در حالی که نه او را کشتند و نه بر دار زدند، بلکه (حقیقت امر) بر آنها مشتبه شد.» (نساء/ 157) می گویند یهودای اسخریوطی در مقابل پولی که گرفت سر مسیح را آشکار کرد و از این جهت گناهکار شد و بعد پشیمان شد و چون فوق العاده پشیمان شد خودکشی کرد.
ولی از قرآن کریم، ما چنین مطلبی را استنباط نمی کنیم که یکی از آنها اینچنین باشد. البته نمی خواهم بگویم تعبیر قرآن به گونه ای است که اگر ما دلیل قاطعی از روایات خودمان یا دلیل قاطع تاریخی داشته باشیم استثناپذیر نباشد. تعبیر قرآن کلی است و کلی قابل استثناست. غرض این است که در قرآن چنین مطلبی نیامده است. قرآن در سوره صف آیه 14 در باره "حواریون" سخن گفته و ایمان آنان را متذکر شده است. خداوند در این سوره می فرماید: «یا أیها الذین آمنوا کونوا أنصار الله کما قال عیسى ابن مریم للحواریین من أنصاری إلى الله قال الحواریون نحن أنصار الله فآمنت طائفة من بنی إسرائیل و کفرت طائفة فأیدنا الذین آمنوا على عدوهم فأصبحوا ظاهرین؛ اى کسانى که ایمان آورده اید یاوران خدا باشید همان گونه که عیسى بن مریم به حواریون گفت: چه کسانى در راه خدا یاوران من هستند؟ حواریون گفتند: ما یاوران خدا هستیم، و در این هنگام گروهى از بنى اسرائیل ایمان آوردند و گروهى کافر شدند، ما کسانى را که ایمان آورده بودند در برابر دشمنانشان تایید کردیم و سرانجام بر آنها پیروز شدند.»
در قرآن مجید پنج بار از حواریون مسیح (ع) یاد شده که دو بار در سوره صف است، این تعبیر اشاره به دوازده نفر از یاران خاص حضرت مسیح (ع) است که نام آنها در انجیلهاى کنونى (انجیل متى و لوقا باب 6) ذکر شده است. و به طورى که قبلا نیز اشاره شد، این واژه از ماده "حور" به معنى شستن و سفید کردن است، و چون آنها قلبى پاک و روحى باصفا داشتند و در شستشوى روح و جان خود و دیگران تلاش و کوشش مى کردند، این واژه بر آنها اطلاق شده.
در بعضى از روایات آمده است که حضرت مسیح (ع) هر یک از آنها را به عنوان نمایندگى خود به یکى از مناطق مختلف جهان فرستاد، آنها افرادى مخلص، ایثارگر و مجاهد و مبارز بودند، و سخت به مسیح (ع) عشق مى ورزیدند. ولى در روایات مسیحیان آمده است که یکى از آنها بنام "یهوداى اسخریوطى" سرانجام به مسیح (ع) خیانت کرد و مطرود شد. در حدیثى آمده است که پیغمبر گرامى اسلام (ص) هنگامى که در عقبه با جمعى از اهل مدینه که براى بیعت آمده بودند روبرو شد فرمود: دوازده نفر از خودتان را انتخاب و به من معرفى کنید که اینها نماینده قوم خود باشند، همان گونه که حواریون نسبت به عیسى بن مریم بوده اند و این نیز اهمیت مقام آن بزرگواران را نشان مى دهد.