آیات مربوط به هدایت تکوینی و تشریعی در قرآن

معمولا هدایت را بر دو نوع تکوینی و تشریعی تقسیم می کنند:
هدایت تکوینی، عبارت است از به جریان انداختن اجزاء و روابط تکوینی طبیعیات و انسان، در مجرای قانونی خود، و این هدایت را نظم دقیق حاکم بر آن دو قلمرو (طبیعت و انسان) اثبات می کند.
این تفسیر برای هدایت تکوینی، در مواردی از آیات قرآنی آمده است، از آن جمله در سوره ی طه در پاسخ به سؤال فرعون از حضرت موسی (ع) چنین بیان شده است:
«قال ربنا الذی اعطی کل شیء خلقه ثم هدی؛ [فرعون گفت: ای موسی، پروردگار شما کیست؟ موسی] گفت: پروردگار ما آن خداوند است که خلقت هر چیزی را عطا کرد و سپس آن را هدایت فرمود.» (طه/ 5)
هدایت تشریعی، عبارت است از آن دستورات خداوندی که انسان ها با پیروی از آن ها، می توانند به رشد و کمال خود برسند. در آیات قرآنی، هر دو نوع هدایت (تکوینی و تشریعی) از طرف خداوند مطرح شده است:
1- «ذلک الکتاب لاریب فیه هدی للمتقین؛ آن کتاب [آسمانی است] که تردیدی در آن نیست و وسیله ی هدایت است برای مردمی که تقوا بورزند.» (بقره/ 2)
2- «قل ان هدی الله هوالهدی؛ به آنان بگو: هدایت واقعی فقط هدایت خداوندی است.» (انعام/ 71، بقره/ 120)
3- «... و بشر الصابرین الذین اذا اصابتهم مصیبة قالوا انا لله و انا الیه راجعون اولئک علیهم صلوات من ربهم و رحمة و اولئک هم المهتدون؛ و بردباران را بشارت بده. آنان کسانی هستند که وقتی مصیبتی بر آنان برسد، می گویند: ما از آن خداییم و به سوی او بر می گردیم. آنان شایسته ی درودهایی از پروردگارشان می باشند و آنان هدایت یافتگانند.» (بقره/ 155 تا 157)
4- «ربنا لاتزغ قلوبنا بعد اذ هدیتنا و هب لنا من لدنک رحمة انک انت الوهاب؛ ای پروردگار ما، دل های ما را پس از آن که هدایت فرمودی، در لغزش مینداز، از بارگاهت رحمتی بر ما عنایت فرما. توی خداوند بخشاینده ی عظیم.» (آل عمران/ 8)
5- «و لهدیناهم صراطا مستقیما؛ [اگر به دستور ما عمل می کردند]، قطعا آنان را به صراط مستقیم هدایت می کردیم.» (نساء/ 68)
6- «ان الذین آمنوا ثم کفروا ثم ازدادوا کفرا لم یکن الله لیغفر لهم و لا لیهدیهم سبیلا؛ آنان که ایمان آوردند، سپس کفر ورزیدند و سپس ایمان آوردند و باز کفر ورزیدند؛ چنان نیست که خداوند آنان را ببخشاند و آنان را به راه راست هدایت کند.» (نساء/ 137)
7- «فاما الذین آمنوا بالله و اعتصموا به فسیدخلهم فی الرحمة منه و فضل و یهدیهم الیه صراطا مستقیما؛ اما کسانی که به خداوند ایمان آوردند و به [مشیت] او چنگ زدند، خداوند به زودی آنان را در رحمت و امتیازی از خود غوطه ور می سازد و آنان را در صراط مستقیم به سوی خدا هدایت میکند.» (نساء/ 175)
8- «یهدی به الله من اتبع رضوانه سبل السلام و یخرجهم من الظلمات الی النور باذنه و یهدیهم الی صراط مستقیم؛ خداوند به وسیله ی این کتاب، کسانی را که رضایت او را پیروی می کنند، به راه های صلح و صفا و آرامش به سوی خود هدایت می کند و آنان را از ظلمات بیرون می آورد و به نور وارد نموده و آنان را به صراط مستقیم هدایت می کند.» (مائده/ 16)
9- «انا انزلنا التوراة فیها هدی و نور یحکم بها النبیون الذین اسلموا للذین هادوا و الربانیون و الاحبار... و کاونوا علیه شهداء...؛ ما تورات را فرستادیم. در آن تورات، هدایت و نوری بود که پیامبرانی که اسلام آورده بودند، به وسیله ی آن به مردم ربانی و روحانیون حکم می کردند... و آنان بر آن هدایت و نور شاهد بودند.» (مائده/ 44)
10- «وقفینا علی آثارهم بعیسی ابن مریم مصدقا لما یدیه من التوراة و آتینا الانجیل فیه هدی و نور؛ و به دنبال آثار آن (پیامبران قبلی) عیسی بن مریم را آوردیم که تورات نازل شده را در برابر چشمانش تصدیق می کرد و انجیل را که در آن هدایت و نور بود، به او دادیم.» (مائده/ 46)
11- «ان الله لا یهدی القوم الکافرین؛ خداوند مردم کافر را هدایت نمی کند.» (مائده/ 67)
این مضمون که خداوند مردم کافر را هدایت نمی کند، در بیش از ده مورد در قرآن وارد شده است.
12- «یا ایها الذین آمنوا علیکم انفسکم لا یضرکم من ضل اذا اهتدیتم الی الله مرجعکم جمیعا فینبئکم بما کنتم تعملون؛ ای کسانی که ایمان آورده اید، شما درباره ی اصلاح خود بیندیشید و خود را اصلاح کنید. هنگامی که شما هدایت شوید، گمراهی گمراهان ضرری بر شما وارد نمی آورد. بازگشت همه ی شما به سوی خداست و شما را به آنچه که انجام داده اید، خبر خواهد داد.» (مائده/ 105)
13- «... قل من انزل الکتاب الذی جاء به موسی نورا و هدی للناس تجعلونه قراطیس تبدونها و تحفون کثیرا و علمتم ما لم تعلموا انتم و لا آباءکم قل الله ثم ذرهم فی خوضهم یلعبون؛ به آنان بگو: کیست نازل کننده ی کتابی که موسی آن را آورده است!؟ کتابی که برای مردم نور و هدایت است و شما آن را در قطعه هایی از کاغذ قرار داده، بعضی از آنها را آشکار و اکثر آن را مخفی می کنید و برای شما چیزهایی تعلیم داده شد که نه شما می دانستید و نه پدرانتان. تو ای پیامبر بگو الله، سپس آن تبهکاران را به حال خود بگذار تا در تمایلات حیوانی خود که فرو رفته اند، بازی کنند.» (انعام/ 91)
14- «قل فلله الحجة البالغة فلو شاء لهداکم اجمعین؛ به آنان بگو: حجت کامل و رسا از آن خداست؛ اگر او می خواست، همه ی شما را هدایت می کرد.» (انعام/ 149)
15- «و ان تدعوهم الی الهدی لایتبعوکم سواء علیکم ادعوتموهم ام انتم صامتون؛ و اگر آنان را به هدایت دعوت کنید، از شما پیروی نخواهند کرد، و برای شما یکسان است که آن را به هدایت دعوت کنید یا ساکت باشید.» (اعراف/ 193)
16- «والله لایهدی القوم الظالمین؛ خداوند ستمکاران را هدایت نمی کند.» (توبه/ 19)
این مطلب که خداوند ستمکاران را هدایت نمی کند، در این موارد از قرآن نیز آمده است: بقره آیه ی 258، آل عمران آیه ی 86، مائده آیه ی 51، انعام آیه ی 144، توبه آیه ی 109، قصص آیه ی 50، احقاق آیه ی 10، صف آیه ی 7، جمعه آیه ی 5.
17- «... افمن یهدی الی احق ان یتبع ام من لا یهدی الا ان یهدی فما لکم کیف تحکمون؛ آیا کسی که مردم را هدایت به حق می کند، سزاوار پیروی است، یا کسی که هدایت به حق نمی کند؟ مگر این که خود هدایت شود. چه شده بر شما، چگونه حکم می کنید؟!» (یونس/ 35)
18- «... قد خسر الذین کذبوا بلقاء الله و ما کانوا مهتدین؛ به خسارت افتادند کسانی که دیدار خداوندی را تکذیب کردند و آنان هدایت نیافته بودند.» (یونس/ 45)
19- «قل یا ایها الناس قد جاءکم الحق من ربکم فمن اهتدی فانما یهتدی لنفسه و من ضل فانما یضل علیها و ما انا علیکم بوکیل؛ بگو ای مردم، حق از طرف پروردگارتان به سوی شما آمده است. هر کس هدایت را بپذیرد به سوی خود پذیرفته ا ست و هر کس گمراه شود، به ضرر خود گمراه گمراه شود و من وکیل شما نیستم.» (یونس/ 101 و اسراء/ 15)
20- «انما انت منذر و لکل قوم هاد؛ جز این نیست که تو تبلیغ کننده ای و برای هر قومی هدایت کننده ای است.» (رعد/ 7)
21- «قل ان الله یضل من یشاء و یهدی الیه من اناب؛ به آنان بگو: خداوند گمراه می کند کسی را که گمراهی را بخواهد (کسی که خود را منحرف کرده و آماده ی مشیت الهی برای گمراهی خود می شود) و هدایت می کند کسی را که به سوی او می گراید و بر می گردد.» (رعد/ 27)
22- «و ما لنا الا نتوکل علی الله و قد هدانا سبلنا و لنصبرن علی ما آذیتمونا و علی الله فلیتوکل المتوکلون؛ و برای ما نیست مگر این که به خدا توکل کنیم، زیرا ما را به راه های خود هدایت فرموده و قطعا به اذیت هایی که به ما روا داشتید، صبر خواهیم کرد، و توکل کنندگان باید بر خدا توکل کنند.» (ابراهیم/ 12)
23- «و یزید الله الذین اهتدوا هدی؛ و خداوند بر هدایت آنان که هدایت یافته اند، می افزاید.» (مریم/ 76)
24- «انک لا تهدی من احببت و لکن الله یهدی من یشاء؛ تو نمی توانی هر کس را که بخواهی، هدایت کنی و خداوند است که هر کس را بخواهد، هدایت کند.» (قصص/ 56)
25- «...ان الله لا یهدی من هو کاذب کفار؛ خداوند، دروغگو و کسی را که به کفر ورزیدن اصرار دارد، هدایت نمی کند.» (زمر/ 3)
26- «او تقولوا لو ان الله هدانی لکنت من المتقین؛ [از آن چه که نازل شده است، پیروی کنید تا در آن هنگام که عذاب ناگهانی بر شما فرود آید]، مگویید که اگر خداوند مرا هدایت می کرد، من از متقیان بودم.» (زمر/ 57)
27- «افمن یمشی مکبا علی وجهه اهدی ام من یمشی سویا علی صراط مستقیم؛ آیا کسی که به روی افتاده و بر زمین راه می رود، هدایت یافته تر است، یا کسی که در حال اعتدال در صراط مستقیم راه می رود؟» (ملک/ 22)