مبانی حرکت تکاملی تاریخ از دیدگاه اسلام

نگرش اسلام نسبت به حرکت تکاملی تاریخ بر مبادی اساسی زیر استوار است:

1. فطرت کمال جوی انسان؛

2. برخورد میان حق و باطل در نهاد انسان و جهان؛

3. رشد و تکامل عقل ها در روند پرفراز و نشیب حوادث

اسلام حرکت جوامع و تاریخ را به عنوان حرکتی پیشرونده و تکاملی می نگرد؛ هرچند که این حرکت با موانع و بازدارنده های بسیار رو به روست. از دیدگاه قرآن انسان موجودی مرکب و سرشته از خواست ها و غریزه های حیوانی از یک سو و گرایش های والا همچون خواستار حقیقت و دوستدار زیبایی و کمال طلبی از سوی دیگر است که در مجموع هویت انسانی وی را شکل می دهند و سرانجام گرایش های والا انسان را به سوی کمال، یعنی رهایی از بند خواسته های حیوانی و هوس های نفسانی و زمینه سازی برای تکامل سوق می دهند. کشمکش میان عقل و نفس در نهاد هر انسانی وجود دارد و اگر گرایش های والادر انسان به فعلیت برسد، نیروهای باطنی او بر تمایلات و غرایز جانوری وی غلبه  خواهد یافت.

از دیدگاه جامعه شناسی اسلامی هرچند جامعه از اجتماع یکاک افراد آن تشکیل می شود اما هویتی مستقل از آنان دارد و بدیهی است که کشمکش نیروهای درونی افراد که در آیینه جامعه بازتاب می یابد، به صورت تضاد و برخورد میان انسان های متعالی و پست تجلی می کند و این تضاد می تواند نقشی قاطع و سرنوشت ساز در تحولات و دگرگونی های تاریخ داشته باشد. بر این اساس شکوفندگی تاریخ در قالب تفکر الهی و رها شدن از بند و زنجیرهای طبیعت و محیط و غرایز حیوانی، نقشی کلیدی در حرکت تکاملی تاریخ در پرتو رشد و بالندگی عقل ها ایفا می کند.

قرآن کریم در بیان و ارائه ماجرای میان ابراهیم خلیل الله با بت پرستان و شکستن بت های آنان می گوید ابراهیم علیه السلام از بت پرستان خواست که چگونگی درهم شکستن بت ها را از بت بزرگ خود جویا شوند؛ اما آنها – که می دانستند بت معبودشان قادر به سخن گفتن نیست – سر به زیر افکندند و ابراهیم فرصت را مناسب یافت تا به آنان بگوید: "أف لکم و لما تعبدون من دون الله افلا تعقلون" و بدین ترتیب از آنها خواست که به فطرت خوی بازگردند؛ زیرا اگر به آن بازگردند و آن را از خواب و خفتگی بیدار سازند، گام در راه تکامل عقلی خواهند نهاد. مبارزه مستمر میان حق و باطل، بدون شک، به تثبیت ارزش های انسانی و اعتقادی در جامعه خواهد انجامید و زمینه پیروزی نهایی حق و نابودی همیشگی باطل فراهم خواهد آمد و حکومت و روابط  اجتماعی براساس ارزش های معنوی شکل خواهد یافت که ثمره آن روح و حقیقت جامعه و حکومت موعود خواهد بود.

تبیین حرکت تکاملی تاریخ براساس اراده الهی
شکی نیست که خداوند متعال آفریننده انسان و شکل دهنده جامعه و تاریخ است. همه هستی اعم از طبیعت و نمودهای متفاوت زندگی فردی و اجتماعی انسان بر اساس اراده الهی شکل می گیرد. آن چنان که در قرآن کریم می فرماید: "ما یفتح الله للناس من رحمه فلا ممسک لها و ما یمسک فلا مرسل له من بعده و هو العزیز الحکیم" ( سوره فاطر/ آیه 2)، آری آنجا که که رحمت الهی بشر را فراگیرد، هیچ چیز آن را باز نمی دارد و هرجا که درهای رحمت او بسته گردد، هیچ گشاینده ای نیست. خواست خداوتد آن است که مردم با تکیه بر فطرت کمال جوی خود بر غرایز حیوانی غلبه کنند و نیروهای حق بر نیروهای باطل هجوم آورند و با بسیج همه امکانات خود نیروهای باطل را سرکوب کنند و بر آن پیروز گردند. بنابراین اراده مردم نیکوکار و تکامل یافته در کنار مشیت الهی حلقه های تکاملی تاریخ را می سازد و به هم می پیوندد و زنجیر گسست ناپذیر تکامل بشریت را به وجود می آورد و نقش سازنده انبیاء و اولیاء در حرکت تکاملی جوامع انسانی در بستر تاریخ نمودار این واقعیت است.