موارد استثنایی نهی تواضع در روایات

با اینکه تواضع و فروتنی یکی از صفات برجسته انسان است اما باید دانست که اظهار تواضع مطلقا پسندیده نیست زیرا ممکن است در برخی شرایط اظهار فروتنی آثار منفی داشته باشد.از این رو در آداب معاشرت به مواردی برخورد می کنیم که از تواضع نهی شده است که به چند مورد آن اشاره می شود.

تواضع در برابر متکبر

یکی از صفات ناپسند، تکبر است که از گناهان کبیره شمرده شده است. از این رو تواضع در برابر متکبر پسندیده نیست، زیرا تواضع در برابر متکبر نشانه اظهار محبت نسبت به او و موجب تثبیت موقعیت اوست، در حالی که خداوند متعال متکبران را دوست ندارد.

امام صادق علیه السلام فرمود: «أوحی الله إلی داود یا داود کما أن أقرب الناس إلی الله المتواضعون کذلک أبعد الناس من الله المتکبرون»، خداوند متعال به حضرت داوود وحی کرد و فرمود: ای داوود! همان گونه که نزدیک ترین مردم به خدا متواضعانند دورترین مردم از خدا متکبران هستند.

به این جهت دستور داده اند که با متکبر باید با تکبر برخورد کنید تا از اوج قدرت غرور به زیر آید و در میان مردم کوچک و حقیر شود.

رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلم فرمود: «إذا رأیتم المواضعین من أمتی فتواضعو ا لهم و إذا رأیتم المتکبرین فتکبروا علیهم فإن ذلک لهم مذله و صغار»، هرگاه متواضعان امت مرا ببینید در مقابلشان تواضع کنید و زمانیکه با متکبران برخورد کردید بر آن ها تکبر کنید، که این رفتار موجب ذلت و خواری متکبران می شود.

تواضع به خاطر ثروت

مورد دیگری که تواضع پسندیده نیست تواضع در برابر ثروتمندان به خاطر ثروت آن ها است. اگر کسی در برابر ثروتمندی تنها به خاطر ثروت و مال او تواضع کند اساس ایمانش متزلزل می شود. برعکس، تواضع ثروتمند نسبت به فقرا بسیار پسندیده و ممدوح است.

حضرت علی علیه السلام در این باره می فرماید: «ما أحسن تواضع الإغنیاء للفقراء طلبا لما عند الله و أحسن منه تیه الفقراء علی الإغنیاء اتکالا علی الله»، چه خوب است تواضع و فروتنی ثروتمندان در برابر فقرا برای رسیدن به پاداش الهی، و از آن بهتر، بی اعتنایی و تکبر مستمندان است در برابر اغنیا به خاطر تکیه به خدا.

و نیز می فرماید: «و من أتی غنیا فتواضع له لغناه ذهب ثلثادینه»، کسیکه نزد ثروتمندی برود و به خاطر ثروتش در برابر او تواضع کند دو سوم دینش از دست می رود.

هم چنین در تورات آمده است: «من تواضع لغنی لاجل عناه ذهب ثلثادینه»، کسی که در برابر ثروتمندی به خاطر ثروتش تواضع کند دو سوم دینش از دست می رود.

تواضع در برابر کافران

مورد دیگری که استثناء شده تواضع در مقابل کافران و معاندان است که مومنان نباید در برابر کافران خود را کوچک بشمارند و در آنان به دیده احترام بنگرند، بلکه باید تنها در برابر مومنان متواضع باشند و در مقابل کافران سرسخت و متکبر، چنانکه قرآن میفرماید: «محمد رسول الله و الذین معه أشداء علی الکفار رحماء بینهم تریهم رکعا  سجدا یبتغون فضلا من الله و رضوانا سیماهم فی وجوهم من أثر السجود ذلک مثلهم فی التوراه و مثلهم فی الأنجیل کزرع أخرج شطاه فآزره فاستغلظ فاستوی علی سوقه یعجب الزراع لیغیظ بهم الکفار وعد الله  الذین آمنوا و عملوا الصالحات منهم مغفره و أجرا عظیما» (سوره  فتح / آیه 29)َ، محمد فرستاده خدا است و کسانی که با او هستند در برابر کافران سرسخت و شدید، و در میان خود با یکدیگر مهربانند. آنها را می بینی که رکوع می کند، به سجده می آیند و جویای فضل و خشنوی خدا هستند. نشانه آنها در صورتشان از اثر سجده نمایان است. این است وصفشان در تورات و انجیل، که همانند زراعتی هستند که جوانه بزند و آن جوانه محکم شود و برپاهای خود بایستد و به قدری نمود و رشد کند که زارعان را به شگفتی وا دارد. این برای آن است که کافران را به خشم آورد. خداوند کسانی از آنها را که ایمان آورده و عمل صالح انجام داده اند وعده آمرزش و اجر عظیمی داده است.

و نیز می فرماید: «یا أیها الذین آمنوا من یرتد منکم عن دینه فسوف یأتی الله بقوم یحبهم و یحبونه أذله علی المومنین أعزه علی الکافرین یجاهدون فی سبیل الله و لا یخافون لومه لائم ذلک فضل الله یوتیه من یشاء و الله  واسع علیم» ( سوره مائده/ آیه54)، ای کسانی که ایمان آورده اید! هرکس از شما از آئین خود بازگردد] به خدا زیانی نمی رساند بلکه[ خداوند در آینده جمعیتی را می آورد که آنها را دوست دارد و آنها] نیز[ او را دوست دارند. در برابر مومنان حقیر متواضع و در برابر کافران، عزیز و نیزومندند. آنها در راه خدا  جهاد می کنند و از سرزنش سرزنش کنندگان هراسی ندارند. این فضل خدا است که به هرکس بخواهد می دهد، و خدا را فضل و رحمت گسترده است و به همه چیز دانا است.

تواضع در برابر متجاهر به فسق و تارک الصلوة

از مواردی  که تواضع پسندیده نیست تواضع نسبت به کسانی است که متجاهر به فسق از قبیل میگساری و رباخواری و ترک نماز و امثال آن باشند. اسلام اجازه نمی دهد با این گونه اشخاص طوری رفتار کنیم که در گناه و عصیان جرأت پیدا کنند، از این رو حتی از سلام کردن به آن نهی کرده است.

خلاصه بحث

خلاصه اینکه تواضع هنگامی ستوده است که برای خدا و در راه خدا باشد و از انگیزه های عالی و اهداف بلند آسمانی نشأت بگیرد، ولی اگر هدف از تواضع خدا نباشد و برای خدا فروتنی نکند، این ذلت و خواری است و انسان مومن و متخلق به اخلاق حسنه زیر بار ذلت و خواری نمی رود. بنابراین، مطلق گرایی در مسائل اخلاقی نادرست است و به قول شاعر:
جهان چون خط و خال و چشم و ابروست
که هر چیزی به جای خویش نیکوست.