لزوم اجرای امر به معروف و نهی از منکر در قرآن

ارزش هر قانون، بستگی به میزان اجرای آن دارد. بهترین قانونها هنگامی که اجرا نشود، کلماتی بر صفحه کاغذ است و هیچ مشکلی را در جامعه جل نمی کند و ضعیفترین قانونها اگر خوب اجرا شود ممکن است تا حدی مشکل گشا باشد. به همین دلیل در اسلام و حکومت اسلامی برنامه های وسیع و گسترده ای برای اجرای قوانین و جلوگیری از تخلفات پیش بینی شده، این برنامه ها شامل امور زیر است:

1- دستگاه قضائی

2- وظیفه امر به معروف و نهی از منکر

3- مسأله حسبه

در واقع اجرای حدود و حسبه از شاخه های امر به معروف و نهی از منکر است، زیرا می دانیم که امر به معروف و نهی از منکر دارای سه مرحله است که دو مرحله آن وظیفه عموم مردم است به صورت واجب کفایی، و یک مرحله وظیفه حکومت است:

1- امر به معروف و نهی از منکر با قلب (یعنی در دل از بدیها بیزار و نسبت به خوبیها علاقمند باشد (بعضی گفته اند منظور از این مرحله آن است که آثار انزجار یا علاقه قلبی خود را در چهره یا در عمل به صورت قهر و آشتی ظاهر کند). این وظیفه همه مردم در مقابل ترک واجبات و انجام محرمات است.

2- امر به معروف و نهی از منکر با زبان که ابتدا با کلمات نرم و ملایم و محبت آمیز و پند و اندرز شروع می شود و سپس با کلمات تندتر و خشن تر ادامه می یابد (این نیز وظیفه عامه مردم است).

3- امر به معروف و نهی از منکر با دست می باشد، یا به تعبیری دیگر اقدام عملی و گاه قهرآمیز در مقابل تارکان واجبات و انجام دهندگان محرمات، خواه از طریق مجازات بدنی باشد یا حبس و زندان، و یا کارهای مشابه دیگر، این مرحله وظیفه حکومت اسلامی است و امکان ندارد که به دست مردم داده شود که موجب هرج و مرج و انواع نابسامانی می گردد و این بخش درست همان چیزی است که به عنوان وظیفه حسبه در فقه اسلامی و کلمات فقها و مورخان اسلام آمده است.

با این اشاره به قرآن باز می گردیم و مطلب را دنبال می کنیم:

1- کنتم خیر امه اخرجت للناس تامرون بالمعروف وتنهون عن المنکر وتومنون بالله
(آل عمران/110)

2- ولتکن منکم امه یدعون الی الخیر ویامرون بالمعروف وینهون عن المنکر واولئک هم المفلحون (آل عمران/104)

3- لیسوا سواء من اهل الکتاب امه قائمه یتلون ایات الله اناء اللیل و هم یسجدون – یومنون بالله والیوم الاخر ویامرون بالمعروف وینهون عن المنکر ویسارعون فی الخیرات واولئک من الصالحین (آل عمران/ 113 و 114)

4- و المومنون و الومنات بعضهم اولیاء بعض یامرون بالمعروف و ینهون عن النکر یقیمون الصلاة و یوتون الزکاة ویطیعون الله و رسوله اولئک سیرحمهم الله ان الله عزیز حکیم (توبه/71)

5- التائبون العابدون الحامدون السائحون الراکعون الساجدون الامرون بالمعروف والناهون عن المنکر والحافظون لحدود الله وبشر المومنین (توبه/112)

6- الذین مکناهم فی الارض اقاموا الصلوة واتوه الزکاة وامروا بالمعروف ونهوا عن المنکر والله عاقبه الامور (حج/41)

7- یا بنی اقم الصلوة و امر بالمعروف وانه عن المنکر واصبر علی ما اصابک ان ذلک من عزم الامور (لقمان/17)

ترجمه:

1- شما بهترین امتی بودید که به سود انسانها آفریده شدید (چه اینکه) امر به معروف و نهی از منکر می کنید و به خدا ایمان دارید.

2- باید از میان شما، جمعی دعوت به نیکی، و امر به معروف و نهی از منکر کنند، و آنها رستگارانند.

3- آنها (اهل کتاب) همه یکسان نیستند، از اهل کتاب، جمعیتی هستند که (به حق و ایمان) قیام می کنند، و پیوسته در اوقات شب، آیات خدا را می خوانند، در حالی که سجده می نمایند- به خدا و روز دیگر ایمان می آورند، امر به معروف و نهی از منکر می کنند، و در انجام کارهای نیک، پیشی می گیرند، و آنها از صالحانند.

4- مردان و زنان با ایمان ولی (و یار ویاور) یکدیگرند، امر به معروف و نهی از منکر می کنند، نماز را برپا می دارند، و زکات را می پردازند، و خدا و رسولش را اطاعت می کنند، به زودی خدا آنان را مورد رحمت خویش قرار می دهد، خداوند توانا و حکیم است.

5- توبه کنندگان، عبادت کنندگان، سپاسگویان، سیاحت کنندگان، رکوع کنندگان، سجده آوران، آمران به معروف، نهی کنندگان از منکر، و حافظان حدود (و مرزهای) الهی، (مومنان حقیقی اند)، و بشارت ده (این چنین) مومنان!

6- یاوران الهی کسانی که هرگاه در زمین به آنها قدرت بخشیدیم، نماز را بر پا می دارند و زکات می دهند، و امر به معروف و نهی از منکرمی کنند و پایان همه کارها از آن خداوند است!

7-(لقمان گفت) پسرم! نماز را برپا دار، و امر به معروف و نهی از منکر کن، و در برابر مصایبی که به تو می رسد شکیبا باش که اینها از کارهای مهم است!

تفسیر و جمع بندی آیات گام مهمی در طریق اجرای احکام

آنچه در آیات بالا آمد، عمده ترین آیات قرآن مجید پیرامون وظیفه مهم امر به معروف و نهی از منکر است که ابعاد مختلف آن را نشان می دهد. در نخست آیه دستور امر به معروف و نهی از منکر را به عنوان یک دستور عام بیان می کند و آن را یکی از ویژگیهای امت اسلامی می شمرد، نه به این معنی که در امتهای پیشین اصلا نبوده است بلکه به این معنی که در امت اسلامی به صورت یک اصل اصل و رکن رکین آمده است، می فرماید: «شما بهترین امتی بودید که به سود انسانها آفریده شدید (چه اینکه) امر به معروف و نهی از منکر می کنید و به خدا ایمان دارید» (کنتم خیر امه اخرجت للناس تامرون بالمعروف وتنهون عن المنکر وتومنون بالله). جالب اینکه: از یکسو امر به معروف و نهی از منکر را به عنوان یکی از ویژگیهایی معرفی می کند که سبب شده است اسلام برترین ادیان، و امت اسلامی، امت نمونه باشند. و از سوی دیگر انجام این دو وظیفه را مقدم بر ایمان به خدا ذکر کرده است! و این نشان می دهد که تا این وظیفه به صورت دو اصل اساسی مردمی در سطح عموم پیاده نشود حتی تضمینی برای تداوم ایمان مردم وجود نخواهد داشت، آری چنین است، اگر این دو وظیفه به دست فراموشی سپرده شود، ریشه های ایمان در دلها سست، و شاخ و برگ آن پژمرده و سرانجام پایه های آن فرو می ریزد. ضمنا از این بیان به خوبی روشن می شود که مسلمانان تا زمانی یک امت ممتاز محسوب می شوند که دعوت به سوی نیکیها و مبارزه با فساد را فراموش نکنند، و آن روز که این دو وظیفه بزرگ الهی به دست فراموشی سپرده شد نه بهترین امتند و نه به سود جامعه بشریت خواهند بود! آری مسلمانان هنگامی می توانند قیادت و رهبری امتها را در جهان داشته باشند و دنیا از وجود آنان خیر و برکت ببیند که این دو وظیفه بزرگ را در سطح عموم اجرا کنند. به تعبیر دیگر: فرد فرد امت اسلامی باید در این امر احساس مسئولیت کنند، و بر خلاف دنیای امروز که وظیفه مبارزه با فساد و دعوت به انجام وظیفه را تنها بر عهده گروهی از مأموران دولت می افکند و بقیه کاملا خود را از هر گونه مسئوولیت مبرا می دانند و در برابر مسائل اجتماعی بی تفاوتند، می گوید: این یک مسئوولیت عمومی است که صغیر و کبیر و پیر و جوان و زن و مرد و عالم و جاهل را شامل می شود. تکیه بر کلمه «معروف» و «منکر» (شناخته و ناشناخته) نیز قابل ملاحظه و دقت است، زیرا از یک سو نشان می دهد که واجبات و محرمات، اموری هستند که عقل و روح انسان به خوبی آنها را می شناسد، به واجبات  عشق می ورزد، در حالی که منکرات برای او اموری ناشناخته و مورد تنفر می باشند. از سوی دیگر بدیهی است که اگر این دو وظیفه فراموش شود، و محیط با منکرات خو بگیرد و از خوبیها و بدیها و معروفها جدا شود، منکر در نظرها معروف، و معروف در نظرها منکر می شود، و این بزرگترین خسارتی است که ممکن است دامن یک جامعه را بگیرد، همان بلا و بدبختی که امروز دامان بسیاری از جوامع دنیا را گرفته است که «معروف» و «منکر» نزد آنها جای خود را عوض کرده اند!

دومین آیه ناظر به بخش دیگری از امر به معروف و نهی از منکر است که ویژه گروهی از امت اسلامی است و به تعبیر دیگر ویژه حکومت و کارگزاران حکومت است، می فرماید: «باید از میان شما جمعی دعوت به نیکی کند، و امر به معروف و نهی از منکر نماید و آنها رستگارانند» (ولتکن منکم امه یدعون الی الخیر ویامرون بالمعروف وینهون عن المنکر واولئک هم المفلحون). هنگامی که این آیه در برابر آیه پیشین گذارده شود که وظیفه امر به معروف و نهی از منکر را عام و فراگیر می شمرد روشن می شود که آن درباره یک مرحله از این دو وظیفه بزرگ است و این درباره مرحله دیگری است، آن مرحله قلب است و زبان را می گوید، و این مرحله دست و شدت عمل را، و جالب اینکه رستگاری در این آیه منحصر به کسانی شمرده شده که این دو وظیفه بزرگ را انجام داده اند (توجه داشته باشید که جمله «و اولئک هم المفلحون» دلالت بر انحصار دارد). تعبیر «امه» شاید اشاره به این نکته است که در این بخش از امر به معروف و نهی از منکر باید کار به صورت «گروهی» و توأم با «برنامه ریزی» و «سازماندهی» صورت گیرد، و می دانیم کارهایی که جنبه شدت عمل دارد و به دست حکومت انجام می شود بدون این دو امر ممکن نیست. پایان آیه به خوبی گواهی می دهد که هرگونه فلاح و رستگاری در دنیا و آخرت، در فرد و جامعه در سایه انجام این دو وظیفه بزرگ است.

در سومین آیه اشاره به نکته لطیف دیگری در زمینه این دو وظیفه بزرگ می کند که از توجه به شأن نزول آن روشن می شود. در شأن نزول این آیه گفته اند که گروهی از دانشمندان و اخیار یهود اسلام آوردند و به صفوف مسلمین پیوستند، سران یهود از این جریان بسیار ناراحت شده و برای تحقیر این گروه گفتند فقط جمعی از اشرار ما به اسلام گرویدند، و اگر آنها افراد درستی بودن آیین نیاکان خود را ترک نمی گفتند! آیه فوق به آنها پاسخ می دهد (آنها اهل کتاب) همه یکسان نیستند: «جمعی از آنها قیام (به حق و ایمان و اطاعت خدا) می کنند و پیوسته در اوقات شب، آیات خدا را می خوانند در حالی که سجده می کنند- به خدا و روز قیامت ایمان دارند، امر به معروف و نهی از منکر می کنند، و در انجام کارهای نیک بر یکدیگر پیشی می گیرند و آنها از صالحانند»، (لیسوا سواء من اهل الکتاب امه قائمه یتلون ایات الله اناء اللیل و هم یسجدون – یومنون بالله والیوم الاخر ویامرون بالمعروف وینهون عن المنکر ویسارعون فی الخیرات واولئک من الصالحین). در اینجا ویژگی صالحان اهل کتاب را که به اسلام گرویده اند در سه چیز خلاصه می کند: ایمان به مبدأ و معاد، و سپس امر به معروف و نهی از منکر، و در پایان پیشی گرفتن در انجام کارهای نیک، این نشان می دهد که بعد از ایمان به خدا و روز قیامت، امر به معروف و نهی از منکر بارزترین نشانه صالحان است و ریشه همه خیرات نیز در آن نهفته شده است.

در چهارمین آیه، نخستین ویژگی مومنان را امر به معروف و نهی از منکر شمرده، و حتی برپاداشتن نماز و ادای زکات و اطاعت خدا و پیامبر به دنبال آن آمده است! و این نشان می دهد که اگر این دو وظیفه بزرگ اجرا نشود، اساس عبادت و اطاعت و بندگی خدا به خطر می افتد، می فرماید: «مردان و زنان با ایمان یار و یاور یکدیگرند، امر به معروف و نهی از منکر می کنند، نماز را بر پا می دارند و زکات را می پردازند، و خدا و رسولش را اطاعت می کنند، خداوند به زودی آنها را مشمول رحمت خود قرار می دهد، خداوند توانا و حکیم است» (و المومنون و الومنات بعضهم اولیاء بعض یامرون بالمعروف و ینهون عن النکر یقیمون الصلاة و یوتون الزکاة ویطیعون الله ورسوله اولئک سیرحمهم الله ان الله عزیز حکیم). در تفسیر جمله «بعضهم اولیاء بعض»، احتمالات متعددی داده شده، از جمله اینکه آنها در ایمان به خدا و مبانی اسلام با یکدیگر هماهنگند، و دیگر اینکه یکدیگر را در امور دین و دنیا یاری می دهند، و سوم اینکه آنها با تعلیم و تربیت دیگران را به سوی مدارج عالی کمال می برند، روشن است که این تفسیرهای سه گانه منافاتی با هم ندارد می تواند در مفهوم آیه جمع باشد، زیرا ولایت در آیه به صورت مطلق آمده و پیوند مومنان را با یکدیگر در ابعاد مختلف شامل می شود.

در پنجمین آیه بعد از ذکر تجارت پرسودی که مومنان راستین در امر جهاد با خدا دارند که جان و مال خود را به بالاترین بها یعنی «بهشت برین الهی» معاوضه می کنند و بعد از ذکر این نکته که خداوند این معامله پرسود را به آنها تبریک می گوید و پیروزی بزرگ و فوز عظیم می شمرد، اوصاف آنها را در نه چیز خلاصه کرده، می فرماید: «آنها توبه کنندگان، عبادت کنندگان، سپاس گویان، سیاحت کنندگان، (کسانی که در میان کانونهای عبادت الهی رفت و آمد دارند و یا در میان میدانهای جهاد در رفت و آمدند) سجده کنندگان، رکوع کنندگان، آمران به معروف و نهی از منکر، و حافظان حدود و مرزهای الهی هستند و بشارت به این گونه مومنان بده»! (التائبون العابدون الحامدون السائحون الراکعون الساجدون الامرون بالمعروف والناهون عن المنکر والحافظون لحدود الله وبشر المومنین). در واقع شش وصف که در آغاز قرار گرفته، اشاره به مراحل عبادت و اطاعت  بندگی آنهاست، و سه وصف اخیر (امر به معروف و نهی از منکر و حفظ حدود الهی) اشاره به مبارزات اجتماعی آنها در طریق تحکیم مبانی حق و عدالت و اجرای احکام الهی می باشد، و به دنبال همه اینها بشارت الهی به صورت مطلق آمده است. به تعبیر دیگر شش وصف اول ناظر به رابطه خلق و خالق است، و سه وصف اخیر ناظر به رابطه خلق با یکدیگر می باشد، و این بشارت که در آخر آمده هم سعادت دنیا را شامل می شود و هم آخرت را.

در ششمین آیه به بعد دیگری از این مساله اشاره می کند که بعد حکومتی آن است و به تعبیر دیگر یکی از وظایف مهم حاکمان اسلامی را، امر به معروف و نهی از منکر می شمرد، می فرماید: «الذین مکناهم فی الارض اقاموا الصلوة واتوه الزکاة وامروا بالمعروف و نهوا عن المنکر والله عاقبه الامور، «یاوران خدا کسانی هستند که هرگاه در زمین به آنها قدرت بخشیدیم، نماز را برپا می دارند و زکات را ادا می کنند و امر به معروف و نهی از منکر می نمایند و پایان همه کارها از آن خداست»، و در واقع وعده یاری خداوند که در آیه قبل آمده است (ولینصرون الله من ینصره) مربوط به این گونه افراد است که وقتی به قدرت می رسند و حاکمیت در زمین پیدا می کنند، نه تنها خودشان نماز می خوانند بلکه نماز را همه جا برپا می دارند و اقامه می کنند، به علاوه حقوق مستمندان را به آنها می رسانند، و سپس در سطح گسترده به امر به معروف و نهی از منکر می پردازند. گرچه بعضی چنین پنداشته اند که منظور از آیه فقط گروه مهاجران است، ولی پیداست که آیه شریفه مفهوم گسترده ای دارد و همگان را تا دامنه قیامت در برمی گیرد. این نکته نیز قابل توجه است که قرآن مجید معمولا در مورد نماز خواندن، تعبیر به «اقامه» می کند که به معنی برپاداشتن است جز در مورد منافقان که تعبیر به قیام شده نه اقامه (و اذا قاموا الی الصلوه قاموا کسالی) (نساء/142). این تعبیر ممکن است اشاره به این باشد که مومنان حقیقی، نه تنها خود نماز می خوانند بلکه تلاش می کنند که نماز در تمام جامعه برپا شود، بعضی نیز گفته اند اشاره به آن است که نه تنها ظاهر نماز را به جا می آورند بلکه سعی می کنند محتوا و حقیقت نماز را با تمام شرایط صحت و کمال، برپا دارند (جمع میان این دو معنی نیز مشکلی ندارد).

در هفتمین و آخرین آیه به نکته دیگری درباره امر به معروف و نهی از منکر برخورد می کنیم و آن اینکه این دو دستور مهم، تنها در اسلام نبوده، بلکه در امم پیشین نیز بر آن تأکید شده است، (هرچند در اسلام شکل گسترده تر و اساسی تر به خود گرفته است). از زبان لقمان آن مرد دانشمند حکیم چنین نقل می کند: «فرزندم! نماز را برپا دار و امر به معروف و نهی از منکر کن، و در برابر مصایبی که به تو می رسد شکیبا باش که اینها از امور مهم و اساسی است»! (یا بنی اقم الصلوه وامر بالمعروف وانه عن المنکر واصبر علی ما اصابک ان ذلک من عزم الامور). در اینجا رمز پیروزی انسان چهار چیز شمرده شده است: برپا داشتن نماز، امر به معروف و نهی از منکر، و استقامت و صبر و شکیبایی. جمله «ان ذلک من عزم الامور» (این از امور مهمه است) ممکن است اشاره به خصوص صبر و استقامت باشد که در آخر قرار گرفته و نیز ممکن است شامل هر چهار اصل شود. این نکته نیز شایان دقت است که مقارنه صبر با مساله امر به معروف و نهی از منکر، اشاره به رابطه نزدیک به این دو می باشد زیرا انجام دو وظیفه بزرگ الهی گاه با شداید و مشکلاتی همراه است، و جز با صبر و استقامت نمی توان به آنها دست یافت، و نیز این دو با نماز هم رابطه نزدیک دارد، زیرا می دانیم نماز نهی از فحشاء و منکر می کند، یا به تعبیر دیگر پایه اصلی امر به معروف و نهی از منکر است (ان الصلوة تتهی عن الفحشاء و المنکر) (عنکبوت/45).