نگاهی به آداب جهاد در دین اسلام

برای شناخت اصالت مکتبها یکی از بهترین راهها آن است که چگونگی رفتار آنها را با دشمن مخصوصا در میدان جنگ و پس از آن در برابر اسیران جنگی، و پیامدهای جنگ مورد بررسی قرار داد. بررسی آیات قرآن و روایات اسلامی در مورد آداب جنگ این حقیقت را به وضوح ثابت می کند که اسلام مسائل اخلاقی را حتی در خشونت بارترین صحنه های زندگی یعنی میدان جنگ نادیده نگرفته و همه جا قهر را با لطف و خشونت را با رحمت، عجین ساخته و به یقین حکومت اسلامی باید این آداب را که اثر عمیقی در طرز قضاوت بیگانگان از اسلام دارد و می تواند وسیله ای برای جلب توجه آنان و بازنگری درباره اسلام شود، به کار بندد. در آیات قرآن بارها به رعایت عدالت وعدم تجاوز از حدود معقول و انسانی در مقابل دشمنان تاکید شده است. از جمله در آیه 190 سوره بقره می خوانیم: «وقاتلوا فی سبیل الله الذین یقاتلونکم ولا تعتدوا ان الله لا یحب النعتدین»، «در راه خدا با کسانی که با شما می جنگند نبرد کنید و از حد تجاوز ننمایید که خدا تجاوزکاران را دوست نمی دارد». در این آیه در واقع به سه نکته اشاره شده: نخست این که جنگ باید برای خدا و در راه خدا باشد نه به خاطر جاه طلبی و انتقامجویی. دیگر اینکه جنگ در برابر متجاوز باشد، یعنی تا جنگ بر شما تحمیل نشود دست به اسلحه نبرید. سوم در میدان جنگ از حد تجاوز نکنید و اصول اخلاقی را رعایت کنید بنابراین اگر دشمن اسلحه را بر زمین بگذارد و تسلیم شود نباید به او حمله کرد، و همچنین نسبت به کسانی که قدرت بر جنگ را ندارند مانند پیرمردان، کودکان و زنان نباید مزاحمت شود، نابود کردن باغها و مزارع و تخریب اماکن قابل استفاده، و توسل به سلاحهای کشتار جمعی، همه از مصادیق تعدی بر بیگناهان و انتخاب روشهای غیر انسانی است و از نظر اسلام ممنوع است. در آیه 194 همین سوره (چند آیه بعد از آیه مورد بحث) باز بر این معنی تاکید کرده، می گوید: «فمن اعتدی علیکم فاعتدوا علیه بمثل ما اعتدی علیکم واتقوا الله واعلموا ان الله  مع المتقین»، «هرکس به شما تجاوز کنند به مانند آن بر او تجاوز کنید و از خدا بپرهیزید (و تعدی و زیاده روی ننمایید) و بدانید خدا با پرهیزکاران است». اشاره به اینکه اگر یاری خداوند و پیروزی را می خواهید باید از تعدی و زیاده روی حتی در میدان جنگ خودداری کنید. همین معنی به شکل دیگری در آیه 2 سوره مائده مورد تاکید قرار گرفته و با صراحت می گوید: «ولا یجرمنکم شنئان قوم ان صدوکم عن المسجد الحرام ان تعتدوا»، «نباید خصومت نسبت به جمعیتی که شما را از آمدن به مسجدالحرام (در جریان حدیبیه) مانع شدند وادار به تعدی و تجاوز کند» (و روح انتقامجویی که از رفتار خشونت بار دشمن در صحنه حدیبیه مایه می گیرد بر شما غلبه کند).

در روایات اسلامی نیز تعبیرات مختلف و دستورات فراوانی در مورد رعایت اصول انسانی در میدان جنگ و پس از پایان آن نسبت به دشمنان وارد شده که عواطف انسانی و روح مسالمت جویی در آن به خوبی متجلی است. ارباب سیر، در سیرت آن حضرت (ص) نوشته اند که هرگاه لشکری را مأمور جنگ می کرد فرماندهان سپاه را با لشکر طلب می فرمود و این گونه موعظه و ارشادمی کرد: «بروید به نام خداوند متعال و استعانت بجویید به خداوند، و برای او و آیین رسول خدا (ص) جهاد کنید، ای مردم مکر نکنید و از غنائم جنگی سرقت روا مدارید و اعضای دشمن را بعد از کشته شدن جدا ننمایید، پیران و اطفال و زنان را به قتل نرسانید و عابدان و راهبان را که در غارها و بیغوله ها جای دارند به قتل نرسانید. درختان را از بیخ نزنید مگر اینکه ناچار باشید، نخلها را نسوزانید و با آب غرق  نکنید، درختان میوه را ریشه کن نسازید، زراعت را آتش نزنید که خود بدان محتاج خواهید بود و حیوانات حلال گوشت را نابود نسازید مگر به اندازه ای که برای تغذیه لازم دارید. هرگز آب دشمن را با زهره آلوده نسازید و حیله و نیرنگ به کار نبرید...». خود آن حضرت نیز هرگز با دشمنان غیر از این معامله نکرد، شبیخون بر دشمن نزد و جهاد با نفس را از هر چیزی بالاتر می دانست.

دقت در دستورات بالا که بسیار حساب شده است به خوبی نشان می دهد که اسلام هیچ یک از مسائل اخلاقی مربوط به جنگ را نادیده نگرفته و شخص پیامبر (ص) تمام آنها را عملا در مورد دشمنان مراعات می نمود، نه همچون کسانی که در گفتار خود از حقوق بشر و رعایت اصول انسانی بسیار دم می زنند، ولی در عمل هیچ خبری نیست. علاوه بر این تاکید بر این نکته که جهاد با نفس برترین جهاد است اشاره به این معنی می کند که مسلمان واقعی کسی است که اصول انسانی را در میدان جنگ رعایت کند.

از آنچه در بالا آمد این نکته نیز به خوبی استفاده می شود که اسلام توسل به سلاح شیمیایی و هرگونه سلاح کشتار جمعی را ممنوع می شمرد، و حکومت اسلامی باید از این سلاحها به طور کامل پرهیز کند.

در حدیث دیگری از علی (ع) می خوانیم: «فاذا کانت الهزیمه باذن الله فلا تقتلوا مدبرا ولا تصیبوا معورا ولا تجهزوا علی جریح ولا تهیجوا النساء باذی وان شتمن اعرضکم وسببن امرائکم»، «هنگامی که به اذن خدا آنان را شکست دادید فراریان را نکشید و افراد ناتوان را از پای در نیاورید، مجروحان را به قتل نرسانید و زنان را با اذیت و آزار تحریک نکنید هر چند آنها به شما دشنام دهند و به سران شما بدگویی کنند».

با توجه به آنچه در حدیث پیامبر (ص) که در بالا آمد خواندیم که این توصیه را همیشه قبل از جنگخها به فرماندهان و نفرات لشکر می فرمود به خوبی روشن می شود که این دستورات جزء برنامه های اصلی اسلام در مورد جهاد و جنگ با دشمن است و حکومت اسلامی باید همواره در زنده نگهداشتن آن پافشاری کند.