مدرسه خان جلوه گاه حکمت متعالیه (معماری)

معماری

در ربع اول قرن یازدهم هجری شهر شیراز شاهد به وجود آمدن آخرین پدیده معماری «سبک شیراز» در نهایت کمال خود شد. این اثر کم نظیر، مدرسه خان بود که به همت الله وردی خان والی فارس و فرزند و جانشینش امام قلی خان بنیان گردید. اگرچه در این دوره تعدادی بنای باشکوه در شهرهای مختلف، خارج از اقلیم فارس به شیوه ای دیگر به وجود آمد که بیانگر شیوه جدیدی بود و آن را ششمین و آخرین سبک معماری ایرانی خوانده اند؛ ولی در پدید آمدن این اثر با ویژگی خاص و تأثیراتی که جدا از آثار همدوره خود از دستاوردهای معماران بزرگ این خطه به جا مانده در بلاد دیگر، گرفته، حقیقتی است که به سادگی از آن نمی توان گذشت. هر چند در اثر وقایع ناگوار؛ هجوم و استیلای بیگانگان، تاخت و تاز یغماگران، طوفان و زلزله، فقر و بیماری، جهل و آز، سوء حکومت، قحط و غلا و نادانی زعمای قوم با هم جمع شد و موجب گردید، برای مدتی مدید آنگونه که باید به این مرکز علمی فرهنگی توجه نشود، حتی برای زمانی دراز اشغال نظامی شود و دارالجهل گردد، و مورد بی اعتنائی قرار گیرد. لذا چون در بخش فعال شهر قرار داشته، هیچگاه در اذهان فراموش نشده است.

طرح فرا زمانی بنای مدرسه

بنای این مدرسه در یک شکل مکعبی بدون تکیه به بناهای دیگر در حقیقت زاییده تعهد ذهنی و تقدس کعبه عزیز است که نمود آن در بنای ورودی مدرسه با ابعاد ده، دوازده و شانزده متر، برابر اندازه کعبه مقدس به عیان مشاهده می گردد و این معیار (اندازه طلایی) در جای جای ابعاد مدرسه، آنسان رعایت شده که این بنای عظیم را بسیار ظریف و با ابعادی کاملا موزون و متناسب و ترکیبی زیبا و خوش حالت نشان می دهد. در گذشته مدرسه یک صحن مشجر مرکزی در داخل و چهار باغ یا فضای سبز که دور تا دور آن را احاطه می کرد داشت و حجره ها هم از دو جانب (درون و بیرون) به طرز دلپسندی مشرف به آنها بود. این فضای سبز و باز که برای اولین بار به شیوه ای بدیع جهت مدرسه فراهم آمد، بدان آرزو ساخته شد که بهشت دانش پژوهان و دانشمندان شود و همچون مدارس دیگر، هرگاه از خارج به آن نظر شود، به رباطی برون شهری برای داد و ستد دنیوی یا قلعه ای دفاعی جهت نبردهای ناگهانی که محصور در حصاری زمخت و خشن است به دید نیاید و در حقیقت اگر از خارج مانند داخل به آن نگریسته شود، شکوهی بی همتا نظر انسان را جلب کند که برای تجسم لذتهای معنوی بهشتی در این جهان و تمثیل مجسم تجلی و تسری دین در اجتماع در جلوه تفکر شیعی آن ساخته شده است.
از این رو این مدرسه، طرحی نو و فرا زمان دارد، و بیانگر آن است که محیط و حاکم بر آن، ماجراجویی را پشت سر گذاشته و به خویشتن خویش رسیده و دیگر در آن از غوغا سالاری خبری نیست و سکینه و امنیت فکری بر آن سایه گستر است. بدین جهت در اینجا بیش از هر جای دیگر به توصیف حق در جلوه های بهشتی پرداخته شده است.

مدرسه خان: نمایانگر تفکر تشیع در عصر صفویه

این نکته را نباید پنهان داشت که مدرسه خان تنها مدرسه علمی است که در اوج گسترش تفکر تشیع در حکومت صفویه که صدر یعنی ولی فقیه آن شیخ بهاءالدین عاملی (فقیهی که تنها فقیه و متکلم نبود بلکه ریاضیدان و مهندس و معمار و کیمیادان نیز بود و در علوم غریبه مهارت داشت و تحصیل علوم ریاضی را از نو زنده کرد و رساله هایی هم در ریاضیات و نجوم نوشت. امیر و مرشد زمان شاه عباس اول و مشاور او میرداماد فقیه فیلسوف عصر) دخترزاده محقق کرکی، به صلاحدید ایشان جهت مدرس صدرالمتألهین که از برگزیده ترین شاگردان شیخ بهایی محسوب می شد و داماد میرداماد بود و مدتی دور از قیل و قال محافل قشری در کهک قم در انزوا به تزکیه نفس و تألیف کتب اشتغال داشت به منظور اعلام موضع و تأیید و تأکید گرایشهای فکری مورد قبول نظام حاکم اشاره به بنای مدرسه در شیراز برای او شد و مرکز تدریس کلیه علوم عقلی و نقلی گردید و در اندک مدتی جویندگان علم از هر طرف و هر جا رو به سوی آن آوردند که علوم و فنونی را که در آن تدریس و مورد بحث قرار می گرفت، فراگیرند. تا آنجا که کارگزاران بعدی دارالسلطنه، با وجود تمایل به گرایشهای دیگر، برتری این حوزه را بر دیگر حوزه های علمی مملکت پذیرا شدند و پذیرفتند که شیراز دارالعلم است و در فرمانها این لقب را با نام شیراز ذکر کردند.
در مورد ویژگی و خصوصیت ساخت مدرسه ابتدا باید گفت این بنا نشان از خصوصیات خلقی و ابتکارات علمی ویژه معمار با ذوق آن دارد که علم را با هنر چنان عجین کرده که هر بیننده به طور طبیعی پذیرای آن است و مقتضیات فرهنگ بومی را چنان با نیاز زمان پیوند زده که طوفانهای حوادث و تنگ نظری غوغا سالاران هم نتوانسته است از اهمیت آن بکاهد. اگر چه در این گیر و دار مدرسه لطماتی دیده اما پابرجا و استوار هنوز هم به منزله بزرگترین بنای علمی سنتی اسلامی شهر جایگاه خود را حفظ کرده است.

امتیاز بنای مدرسه خان بر سایر مدارس

تا آنجا که تاریخ یاری می کند و اسناد گواه آن است و آثار به جا مانده نشان می دهد، بنای مدرسه خان به شکلی است که آن را از مدارس علمی سراسر جهان اسلام که پیش و پس از آن بنا شده ممتاز کرده است. و این امتیاز، نشأت گرفته از جوهره اندیشه ناب اسلامی معمار آن است که با خمیر مایه فرهنگ بومی عجین شده و از آن در بنای مدرسه بهره ای در حد کمال برده تا توانسته است، برابری و بهره وری را از فضا و زیباییهای آن برای همگان در هر حال فراهم نماید و جویندگان دانش و پویندگان علم با فراغت در مدرسه به درس و بحث و تحقیق بپردازند. از این رو، وقتی برش سطحی پایه بنای مدرسه مورد مطالعه قرار می گیرد با آنچه از آثار معماری گذشتگان در سراسر جهان اسلام به جا مانده مقایسه می شود، تنها دو اثر معماری دیگر را که از جهاتی نظیر آن و در اساس با آن نزدیک است، می یابیم. آن دو بنا نیز منحصرا از آثار مشترک دو معمار بزرگ شیرازی است. ولی باز ساخت این مدرسه دارای زیبایی و کمال و در عین حال پیچیدگی پر جاذبه ای است که ویژه اندیشه ژرف زمان خود می باشد و تا کنون از دیده ها پنهان مانده است.
باید توجه داشت که این شیوه اندیشیدن در پیروی از جوهره نحله فکری ویژه در عمل هیچ مغایرتی با سیره تک نگاری معماری در جهان اسلام ندارد. گفتنی است، مکتبی که در معماری ایران با ایجاد رصدخانه مراغه به تدبیر خواجه نصیرالدین طوسی در آذربایجان شکل گرفت و به نام خاستگاه آن «شیوه آذری» خوانده شد با روی کار آمدن تیمور و پایتختی سمرقند، با حضور ریاضیدان و معماری اندیشمند چون قوام الدین شیرازی، سرآمد معماران زمان و معماران بزرگی مانند زین العابدین شیرازی، غیاث الدین شیرازی و دیگران مکتب نوی آغاز شد که به واسطه ابتکارات جدیدی که در خلق آثار به وجود آوردند و تا آن زمان سابقه نداشت و گستره وسیعی را در ایران زمین فراگرفت که تأثیری شگرفت و ماندنی در معماری دوره های بعد گذاشت و تا کنون پابرجاست؛ آن مکتب به نام سرزمین معماران آن «مکتب شیرازی» خوانده می شود. ناگفته پیداست که در دوره پیش نیز حضور بزرگانی چون قطب الدین شیرازی بی تأثیر در تحولات به وجود آمده نبوده است.

منـابـع

کلیــد واژه هــا