سیری در احوال و آثار و آراء پل ریکور (پدیدارشناسی و هرمنوتیک)

در قسمت دوم سیری در احوال، آثار و آراء پل ریکور، به اهم اندیشه های وی می پردازیم.

پیوند پدیدارشناسی و هرمنوتیک

پل ریکور در دهه های 1940 و 1950 به سبب نوشته هایش در پدیدارشناسی وجودی و نیز به عنوان مترجم و مفسر آثار و اندیشه های هوسرل شهرت یافت. در این تحقیقات و مطالعات اولیه ریکور به نفع تأملات روشمند هوسرل در کتاب تحقیقات منطقی به عنوان روشی برای بسط و گسترش منسجم اگزیستانسیالیسم گابریل مارسل استدلال می نماید. او با هوسرل هم عقیده است که ارزش روش پدیدار شناسانه در این است که آگاهی را آگاهی به چیزی می داند، حرکتی به بیرون از خود فرد، به شی، یا پدیده ای که مورد توجه قرار گرفته است. اما تصدیق می کند که هوسرل در آثار بعدی اش با حذف نیروهای خود یا من استعلایی برای درک بی واسطه جهان، توصیف پدیده ها در نفس الامر را به آگاهی (consciousness) وامی نهد.
ریکور با این اعتقاد که همه فهم و شناخت انسان توسط مفروضات تاریخمندش در مورد جهان خارج تعیین می شود خاطرنشان می کند که باید در برابر گرایشات ایده آل گرای هوسرل مقاومت کرد، توسط فلسفه ای که هرمنوتیک (تفسیر و تأویل) نشانه ها و نمادها را به تنه توصیف پدیدارشناختی اعیان خارجی پیوند می زند. این حرکت به طرف «پدیدارشناسی هرمنوتیک» در پاره ای از آثار ریکور از جمله «آزادی و طبیعت: ارادی و غیر ارادی» و «سمبولیسم شر» بیان شده است.

ساختار اراده و هویت شخصی انسان

ریکور در آثار اولیه اش راجع به شاکله و ساختار اراده انسان می گوید: «انسانها بین آزادی و طبیعت، بین نیروهای فرارونده تخیل و ویژگی همواره محدود کننده تجربه های خبری و وابسته به چشم انداز گرفتارند. با تحلیل اندیشه ورزانه این دو قطب وجود انسان است که امکان نیل به خود نامنقسم و تبدیل شدن به یک روح کمال یافته و کامل فراهم می شود.» نکته مهم و تأمل برانگیزی که ریکور در اینجا مطرح می کند این است که خودیت یا خودی (selfhood) حاصل فعل و فعالیت است و نه یک داده (given) که در انتظار دریافت منفعلانه از سوی فاعل شخصی باشد.
به عقیده ریکور راه حل مسأله هویت شخصی در تمایز نهادن میان هویت به عنوان یکسانی و این همانیت (sameness) و هویت به عنوان خودیت یا خودی (selfhood) نهفته است. در اولی تأکید بر تداوم و پیوستگی بی خلل در زندگی فرد است. اما در خودیت تأکید بر تفسیر و تأویل صادقانه زندگی فرد است. عموما مفهوم هویت به صورت مبهم به کار می رود یا به عنوان یکسانی و این همانی مورد اشاره قرار می گیرد با این نتیجه که خود (self) اساسا بر حسب گوگیتوی دکارتی به فهم درمی آید یعنی یک جوهر ثابت که در گستره زمان عمل می کند. ریکور در سراسر آثارش پیوسته در مورد ماهیت ظنی و بحث انگیز گوگیتوی دکارتی سخن می گوید. او نیز مانند هایدگر خود (self) را با فاعل شناسایی (subject) یکی نمی گیرد. خود متمایز از گوگیتو است. در عبارت مشهور دکارت (گوگیتو ارگوسوم = من می اندیشم پس من هستم)، «من هستم» مقدم بر «من می اندیشم» است.

تأمل و تعمق در نمادها و معانی نهفته در زبان

ریکور بر خلاف دکارت و مکتب او، دلمشغول یک نقطه شروع معین برای فلسفه از قبیل خود مستقل و قایم به ذاتی که در مورد همه چیز شک می ورزد نیست. از نظر او کافی است که از زبان شروع کنیم و به تأمل در مورد نمادها و معانی نهفته در زبان بپردازیم. ریکور در کتاب «سمبولیسم شر» با تأمل و تعمق در جهان های مبهم و پیچیده داستان و نماد به بحث درباره این پرسش نهاییش می پردازد که «معنی وجود انسان چیست؟» انسان بودن یعنی جدا شدن از خود زیرا همه انسانها اگرچه مقدر است که به کمال برسند، به ناگزیر اسیر حریف و هماوردی بزرگتر از خودشان هستند. طنز تلخ این وضع ناگوار به طور مؤثری در قصه هبوط آدم به شکل نمادین بیان شده است. ریکور معتقد است قصه آدم اگرچه به طور مرسوم به منابع تاریخی ارتباط دارد اما به منزله اسطوره ای سبب شناختی راجع به نبرد کیهانی میان خیر و شر که مقدم بر تصمیم آدم است عمل می کند. آدم به خاطر تصمیم آزادانه خویش مسئول است ولی با وجود این در انقیاد یک نیروی شر بیرون از خود قرار دارد. از این رو انسانها به عنوان موجوداتی که هم آزادند و هم مجبور مثل آدم مسؤول و اسیرند یا به تعبیر دقیق تر مسؤولند که دربند باشند.
کتاب «سمبولیسم شر» تحقیقات دینی را به آستانه یک روش شناسی جدید رساند، به عنوان رشته ای تأویلی و نه یک رشته فلسفی یا جزمی محض. پژوهشهای دینی، تحقیقی عمومی راجع به معنی گفتارهای نمادین هستند و نه یک توجیه و تبیین عقل گرایانه از اعتقادات دینی یا دفاعی مرسوم از آموزه ها و اعتقادات سنتی.

برتری نسبی اسطوره بر فلسفه
ریکور به نفع ارزش اولیه صورتهای شعری اسطوره ای (mythopoetic) در فهم و شناخت معنی وجود انسان در دنیایی سرشار از حضور و غیبت امر قدسی و نه نحوه های فلسفی یا الهیاتی محض گفتار استدلال می کند. برتری نسبی اسطوره بر فلسفه یا خیال (Fiction که به معنی قصه و روایت داستانی هم هست) و بر عقل در قدرت قصه های دینی خلقت برای پرده برداشتن از نیروهای مختلف در عمق وجود انسان آشکار می شود. این نیروهای مختلف در وجود انسان را فقط به طور غیر مستقیم بر پایه تخیل اسطوره ای می توان به تصور درآورد و نمی توان آن را مستقیما از طریق تحلیل اصالت عقلی راجع به تاریخ و فرهنگ مطالعه و بررسی کرد. اسطوره ها و حکایت های عبریان و یونانیان در مورد بی نظمی نخستین، هبوط آغازین، خروج از بهشت، تقدیر سوگناک و نظایر آنها سرشار از معانیی هستند که نحوه های مختلف تحقیق اصالت عقلی که از پیش هرگونه ارزش و حقیقت نمایی در مورد وضع انسان را از این اسطوره ها و نمادها نفی می کنند راهی به آنها ندارند. مقصود این نیست که نمادپردازی های دینی اموری غیر عقلیند بل نکته این است که عقلی بودن یا وجه عقلی نماد فقط در دسترس نظریه پرداز و محققی قرار دارد که برای تأثیر و نفوذ ادبیات اسطوره ای ارزش قایل است.
ریکور در نمادپردازی شعر می نویسد: «نماد (Symbol) موجب اندیشه می شود، و اندیشه به نماد باز می گردد» او نماد یا رمز را یک بیان و تعبیر کثیرالمعنی می داند که واجد منطقی نهان در دلالت دوگانه است. نمادها از این حیث که به چیزی فراتر از خودشان دلالت دارند مانند نشانه ها هستند. اما نمادها بر خلاف نشانه ها که واجد مجموعه ای بالنسبه آشکار و قراردادی از دلالت ها و معانیند دارای معنی های مختلفی هستند که تشخیصشان دشوار است و به عمقشان نمی توان رسید. ریکور خاطرنشان می کند که انسانها پیش از آنکه وارد زبان استعاری یا مجازی (Figurative) شوند ساکنان دنیای نمادها و اسطوره ها هستند و از آنجا که هیچ راه میانبری به خودی یا خودیت وجود ندارد تنها با پیمودن «راه طولانی» تأویل و به واسطه نیروی آشکار کننده نماد است که انسان می تواند به درک و شناخت عمیق تری از خود برسد.
ریکور بر آن است که انسان مدرن دیگر نمی تواند همچون گذشته اعتقاد ابتدایی به امر قدسی داشته باشد. چیزی از دست رفته است، از دست رفتنی علاج ناپذیر: بی واسطگی اعتقاد (of belief immediacy). اما اگرچه دیگر نمی توان بر طبق اعتقاد ابتدایی و بی واسطه به نمادپردازیهای بزرگ با آنها زندگی کرد می توان به واسطه تفسیر و تأویل، طنین امر قدسی را شنید. از این رو، در هرمنوتیک یا تأویل است که نماد موهبت معنی و تلاش برای فهم از طریق کشف معنی با هم جمع می شوند. آگاهی نقادانه برای آنکه کامل شود نیازمند گشودگی نسبت به دنیای نمادین است. بدین ترتیب صدای امر قدسی دوباره به گوش می رسد.

هرمنوتیک و تفسیر

ریکور طی دهه های 1960 و 1970 به طور سیستماتیک تلاش کرد یک نظریه عام راجع به تفسیر (interpretation) (با کاربرد آن در مطالعات دینی) از کار درآورد. آثار ریکور در این دهه نظریه های بعدی مربوط به تخیل و متن را به فراسوی تعلق خاطر پیشین او به اسطوره و نماد می برند. ریکور به مدد الهیاتی ناظر به نمادها که در چارچوب فلسفه تأویل گرای قاره ای قرار دارد بدیلی نسبت به رهیافتهای اصالت عقلی به دین فراهم می کند.
در هرمنوتیک فلسفی او معرفت یک عطیه و موهبت است باید آن را دریافت کرد پیش از آن که بتوان در مورد آن شک ورزید. این موهبت به عموم داده می شود. از همین روست که ریکور در برابر اصالت عقل فردگرایانه دکارت، موضوع بین الذهنیت (inter subjectivity) را مطرح می کند. فقط به واسطه مباحثه با دیگری است که امکان فهم و شناخت یک متن یا یک تجربه فراهم می شود. از این رو، دیالوگ میان ادیان و نیز با غیر دینداران و گفتگو و تعامل میان رشته ای جایگاه مهمی در آثار ریکور دارد.

تفکر مبتنی بر مباحثه
دامنه فعالیت علمی ریکور بسیار وسیع است از جمله فلسفه زبان، روانشناسی، تاریخ نگاری، روش شناسی علوم اجتماعی، نظریه ادبی و مطالعات دینی. توجه داشتن به رشته ها و حوزه های مختلف فکری و فرهنگی و ارتباط بین رشته ای یکی از ویژگیهای مهم نگرش اوست.
او فیلسوف مباحثه و تأمل است و این اصل سقراطی را تجسم می بخشد که حقیقت منطقی دو سویه دارد. مارک والاس در مقدمه ای که برگزیده آثار ریکور درباره دین و مطالعات دینی نوشته است می گوید: «به رغم مرگ ارزشهای فوق طبیعی و سرزدایی از عالم، تفکر مبتنی بر مباحثه و منطق دوسویه ریکور توأم با شوق به ارزشهای معنویی است که گذشتگان آن را احساس می کردند اما اکنون در عصر تکنولوژی به بوته غفلت و فراموشی افتاده اند و یکی از تزهای اصلی ریکور این است که سیر به سوی خودی یا خودیت و به تعبیری نیل به هویت اصیل هنگامی میسر می شود که انسان به واسطه تعامل درونی با دنیاهای متن (Text - worlds) ادبیات، اسطوره و دین وجود نویی دریافت کند.»

منـابـع

کلیــد واژه هــا