کتاب نهایة الایجاز فی درایة الاعجاز

این کتاب یکی از آثار ارزشمند فیلسوف بزرگ فخر رازی می باشد که به زبان عربی تالیف شده است. آنچنان که فخر رازی در ابتدای کتابش می گوید امام عبدالقاهر جرجانی عالم بزرگ در علوم بلاغت صاحب کتابهایی با نام «دلایل الاعجاز» و «اسرار البلاغة» بود که در خصوص بیان و بدیع و بلاغت در آنها موضوعاتی آمده که در آثار قبل از او وجود نداشت. به همین خاطر رازی تصمیم گرفت که بهترین های کتاب راخلاصه کند و اطلاعات و دانش خود را به آن بیفزاید و این خلاصه و زیاده را «نهایة الایجاز فی درایة الاعجاز» نام نهد.
رازی در این کتاب در پی آن است که کتابهای عبدالقاهر جرجانی را به ترتیب اصول بیاورد و باب بندی کند و از اطناب و زیاده گویی بپرهیزد و در یک کلام از اطناب ممل و ایجاز مخلی که در این دو اثر آمده در کتاب خودش اثری نباشد. لازم به ذکر است که این کتاب ارزشمند قدیمی می باشد که یک نسخه آن در مخزن کتب چاپی کتابخانه آستان قدس رضوی موجود می باشد.

معرفی اجمالی نویسنده:
امام فخرالدین ابو عبدالله محمد بن عمر بن حسین بن حسن بن علی تیمی طبرستانی مشهور به ابن خطیب رازی و امام المشککین از بزرگان متکلمین و خطبا و فیلسوف مشهور سده ششم هجری در 25 رمضان سال 543 یا 544 در شهرری زاده شد. محمد بن عمر فخر رازی یکی از مشاهیر علمی و ادبی اسلام شمرده می شود که در عصر خود از بزرگترین علما و حکمای اسلام بوده و در علوم معقول و منقول یعنی فلسفه، کلام، ریاضیات و فقه و اصول، تفسیر قرآن و ادبیات استاد، صاحب نظر و مرجع فضلای زمان محسوب می شده است. ایشان ابتدا نزد پدرشان که خطیب مشهوری بود درس خوانده و سپس نزد کمال سمعانی (سمنانی) مقدمات علوم و نزد مجدالدین جیلی علم کلام و حکمت آموخته و ضیاءالدین عمر و محمود بن حسن حمصی دیگر علوم را فراگرفت. برای آموختن فلسفه بوعلی و فارابی به خراسان رفت و نتیجه کامل گرفت و به ماوراءالنهر سفر کرد.
ایشان در فروع دین شافعی مذهب و در اصول عقاید کلامی پیرو مذهب اشعری بود و با این وصف با علمای هم کیش خود همیشه در مجادله و مناظره بود. ایشان شعرهایی پراکنده به فارسی و عربی نیز سروده است که حاوی مفاهیم پندآمیز هستند. زندگی امام فخر، علی رغم عسرت و تنگدستی دوران نوجوانی پس از ورود به خوارزم و ماوراءالنهر و سکونت چند ساله در دربار خوارزمشاهیان رونق یافت. از حوادث دردناک زندگی امام فخر در سالهای پایانی زندگی مرگ فرزند جوانش محمد در اواسط سال 601 ق در هرات بود.
امام فخر دارای سه پسر و دو دختر بوده است. پسران او: محمد - ضیاءالدین – شمس الدین. امام فخر در سالهای پایانی زندگی در هرات سکونت گزید. در اوایل سال 606 ق بیماری سختی گریبانگیر او شد و سرانجام روز عید فطر همین سال در 62 سالگی در هرات درگذشت. متن وصیت نامه امام فخر در کتابهایی چون طبقات الشافعیه سبکی و طبقات الاطبا ذکر شده است. این وصیت نامه را وی حدود 8 ماه پیش از مرگش یعنی در 21 محرم 606 هـ.ق خطاب به شاگردش ابوبکر ابراهیم بن ابی بکر بن علی اصفهانی املا کرده است. وصیت نامه متضمن چکیده نظریات او پیرامون دین و فلسفه و قرآن با عباراتی فشرده است و در آخر مطالبی پیرامون نگهداری فرزندانش خطاب به وصی و شاگردش عنوان کرده است.

ساختاربندی کتاب
فصل اول: اعجاز قرآن درفصاحت آن
فصل دوم: اهمیت علم فصاحت
1. بخش اول: مفردات شامل دو قسم:
قسم اول: دلالت لفظی (جناس- اشتقاق- سجع – تضمین – ترصیع و...)
قسم دوم: دلالت معنوی: (احکام مبتدا و خبر– حقیقت و مجاز– تشبیه – تمثیل –استعاره – کنایه و...)
2. بخش دوم: شعر (النظم) شامل شش باب:
باب اول: حقیقت شعر واقسام آن (مطابقت – مقابله – اقتباس- تلمیح – لف و نشر – تجاهل العارف- اغراق و تقسیم – تفریق و...)
باب دوم: تقدیم و تاخیر
باب سوم: فصل و وصل
باب چهارم: حذف و اضمار
باب پنجم: مباحث متعلق به «ان و انما».
باب ششم: مباحث متفرقه.

منـابـع

کلیــد واژه هــا