علوم پیرامون مباحث و تعالیم قرآن

علوم خاصه به قرآن مجید

در میان مسلمانان علومی هست که موضوع بحث آنها خود قرآن مجید می باشد، تاریخ پیدایش این علوم نخستین روزهای نزول است و به تدریج مسائل آنها در میان مردم نضج یافته و تنقیح شده تا به حد کمال رسیده و بالاخره محققین این فنون تالیفاتی در آنها کرده و کتابهای بی شمار نوشته اند. برخی از این علوم در اطراف الفاظ قرآن کریم و برخی در معانی آن به بحث و کنجکاوی می پردازد:
علومی که در الفاظ قرآن بحث می کند فنون تجوید و قرائت است فنی در کیفیت تلفظ به حروف تهجی و حالات و عوارضی که حروف تهجی در لغت عرب در میان الفاظ مفرده و مرکبه پیدا می کند مانند ادغام و تبدیل حروف و احکام وقف و ابتداء و نظائر آن بحث می نماید. و فنی به ضبط و توجیه قرائتهای هفت گانه معروف و قرائتهای سه گانه دیگر و قرائتهای صحابه و شواذ قرائتها می پردازد. و فنی عدد سور و آیات و کلمات و حروف آنها و آیات و کلمات و حروف همه قرآن را احصاء می کند. و فنی در خصوص رسم خط خاص قرآن مجید و اختلافاتی که با رسم خط عربی معمول دارد سخن می گوید.
علمهائی که در معانی قرآن مجید بحث می کند: فنی است که از کلیات معانی آیات مانند تنزیل و تاویل و ظاهر و باطن و محکم و متشابه و ناسخ و منسوخ قرآن کنجکاوی می کند. و فنی است که در آیات و احکام بحث می نماید و در حقیقت شعبه ای از فقه اسلامی است. و فنی است که از معانی خصوص آیات قرآنی سخن می گوید و به نام تفسیر قرآن نامیده می شود. علماء و محققین اسلام در هر یک از علوم خاصه به قرآن مجید تالیفات و تصانیف بیشماری کرده اند.

علومی که قرآن مجید در پیدایش آنها عامل بوده
تردید نیست که علوم دینیه که امروز در میان مسلمانان دائر و مورد تعلیم و تعلم می باشد تاریخ تاسیس و تداول آنها به بعثت پیغمبر اکرم (ص) و نزول قرآن که معارف الهیه و قوانین شرعی را همراه خود آورد محدود می باشد.
این علوم در قرن اول هجری به واسطه قدغنی که مقام خلافت از کتابت و تالیف حدیث و غیره کرده بود به طور غیر منظم در میان صحابه و تابعین دائر بود و جز عده بسیار کمی که در فقه و تفسیر و حدیث مختصراتی نوشتند اکثریت مردم به طریق حفظ به تحصیل پرداخته از سینه به سینه منتقل می نمودند.
از اوائل قرن دوم به سبب برداشته شدن قدغن (این قدغن را چنانکه در تاریخ مسلم است عمر بن عبدالعزیز خلیفه اموی 99-101 برداشته است.) مردم اول به نوشتن حدیث پس از آن به نوشتن بحثهای مربوط به علوم دیگر و به قالب زدن تالیف و تصنیف علوم را مرتب و منظم نمودند و بدین ترتیب فن حدیث و علم رجال و درایة و فن اصول فق و علم فقه و علم کلام به وجود آمد.
حتی فلسفه نیز اگرچه در آغاز به عنوان نقل از یونانی به عربی وارد محیط اسلام شد و زمانی تقریبا به شکل یونانی خود در دست مردم بود ولی پس از چندی محکوم طرز تفکر محیط گردیده هم از جهت ماده و هم از جهت صورت تغییراتی پیدا کرده تحول یافت به گواهی اینکه در فلسفه ای که امروز در میان مسلمانان دائر است در معارف الهیه مسئله ای به چشم نمی خورد مگر اینکه متن آن را و براهین و ادله ای را که برای اثبات آن به کار برده شده می توان در قرآن و حدیث پیدا کرده و از لا به لای آنها به دست آورد.
این سخن را در علوم ادبیه عربی نیز می توان مطرح ساخت زیرا امثال علم صرف و نحو و معانی و بیان و بدیع و لغت و فن فقه لغت و اشتقاق اگرچه مورد بحث آنها مطلق کلام عربی است لکن بی تردید آنچه مردم را وادار به تتبع و ضبط و تنقیح اصول و قوانین این علوم نمود همان شاهکار خدائی بود که مردم را مجذوب بیان شیرین و شیوا و اسلوب زیبای خود ساخته بود و مردم برای روشن شدن از بنای کلمات و ترکیب جمل و معانی الفاظ و فصاحت و بلاغت بیانات و صنعتهای لفظی ظریف آن نیازمند شدند که قوانین کلی آنها را با اشباه و نظائری که در لغت عرب داشتند به دست آوردند و به کمک آنها از کنجکاوی خود نتیجه گیرند و بدین ترتیب علمهای صرف و نحو و لغت و فنون سه گانه بلاغت تنقیح و تنظیم شد.
منقول است که ابن عباس که از مفسرین صحابه بود معانی آیات را از راه استشهاد به اشعار عرب بیان می کرد و به جمع آوری و حفظ اشعار عرب توصیه می نمود و می گفت: «الشعر دیوان العرب» و با چنین عنایتهائی نثر و شعر عرب ضبط شد تا به جائی رسید که دانشمند شیعی معروف خلیل بن احمدبصری در لغت کتاب العین را نوشته و علم عروض را برای شناختن اوزان اشعار وضع نمود و دیگران نیز در این دو فن تالیفاتی کردند و فن تاریخ نیز در اسلام از فن حدیث مشتق شده و در آغاز از قصص انبیاء و امم و از سیرت پیغمبر اکرم (ص) شروع شده و پس از آن تاریخ صدر اسلام به آن اضافه شده بعد به صورت تاریخ عالم در آمد و مورخینی مانند طبری و مسعودی و یعقوبی و واقدی کتابهائی نوشتند.
به جرأت می توان گفت که عامل اصلی اشتغال مسلمانان به علوم عقلی از طبیعیات و ریاضیات و غیر آنها به صورت نقل و ترجمه در آغاز کار و به نحو استقلال و ابتکار در سرانجام همان انگیزه فرهنگی بود که قرآن مجید در نفوس مسلمانان فراهم کرده بود.
در آغاز کار به دست مقام خلافت که آن روزها میان ملت عرب مستقر بود علوم مختلف عقلی از یونانی و سریانی و هندی به عربی ترجمه شد و پس از آن در دسترس همه مسلمانان جهان که از ملل مختلف بودند قرار گرفت و روز به روز بر وسعت تحقیقات و دقت مطالب و حسن انتظام خود افزود.
معلوم است که مدنیت وسیع اسلامی که کمی بعد از هجرت و رحلت قسمت معظم معموره را تحت تسلط خود گرفت و در آن حکومت نمود و بالاخره امروز در حدود ششصد میلیون از جمعیت کره را به نام اسلام نگه می دارد، یکی از آثار بارزه قرآن مجید بود (اگرچه ما به نام شیعه به خلفاء و سایر پادشاهان کارگران این مدنیت از جهت مسامحه هائی که در روشن ساختن حقائق دین و اجراء قوانین آن کرده اند اعتراض داریم در عین حال از پرتو اسلام هرچه به جهان تابیده بی تردید از قرآن می باشد) و بدیهی است چنین تحولی که یکی از حلقه های بارز سلسله حوادث جهان می باشد در حلقه های بعدی تاثیر به سزائی خواهد داشت و از این روی یکی از علل و مقدمات تحول امروزی و بسط و پیشرفت فرهنگ جهان قرآن مجید خواهد بود. البته برای اینکه این مسئله روشن شود و ارزش واقعی خودش را نشان دهد تجزیه و تحلیل بیشتری لازم است.
 

منـابـع

کلیــد واژه هــا