کتاب الفهرست (ابن ندیم)

این کتاب اثر معروف ابن ندیم است. این کتاب نه تنها به مثابۀ دانشنامه ای است که تاریخ فرهنگ، ادبیات و مذهب را از ادوار قبل از اسلام تا عصر نویسنده (سدۀ 4ق) به شکل بدیعی به تصویر می کشد، بلکه خصوصیات کتاب شناسی نیز دارد و چنانکه از مقدمۀ کوتاه آن بر می آید، ابن ندیم مصمم بوده است؛ تا فهرستی از کلیۀ آثاری که به زبان عربی توسط نویسندگان عرب و غیرعرب تألیف شده بوده، با تراجم مؤلفان آنها به دست دهد، اما مطالعۀ الفهرست نشان می دهد که محتوای این کتاب گسترده تر از آن است که مؤلف خود در مقدمه وعده داده است. گرچه پیش از تألیف الفهرست، آثاری معدود و مختصر با عنوان فهرست تألیف شده بوده، ولی شیوۀ تدوین آن آثار با روش ابن ندیم بسیار متفاوت است، به طوری که می توان الفهرست را یگانه کتاب شناسی عمومی 4 سدۀ نخستین اسلامی و حتی مدتها بعد از آن به شمار آورد. با وجود اینکه در سدۀ 4ق دانشنامه هایی چون احصاءالعلوم فارابی، رسائل اخوان الصفا، مفاتیح العلوم خوارزمی و جوامع العلوم ابن فریعون تألیف شد، هیچ یک نه تنها از لحاظ وسعت و دقت، بلکه از نظر روش نیز با الفهرست قابل مقایسه نیستند.
الفهرست شامل ده مقاله است: 1. کتب مقدس مسلمانان، یهودیان و مسیحیان، البته با عنایت بیشتری به علوم قرآنی، همراه مقدمه ای در باب خط و زبانهای ملل مختلف؛ 2. نحو و لغت؛ 3. تاریخ، انساب و موضوعات وابستۀ به آن؛ 4. شعر و شاعران؛ 5. علم کلام و متکلمان؛ 6. فقه، حدیث، فقها و محدثان؛ 7. فلسفه و علوم قدیم؛ 8. افسانه، سحر و جادو و...؛ 9. مذاهب و ادیان غیرالهی؛ 10. کیمیا.

تاریخ تألیف الفهرست چنانکه در موارد متعدد بدان تصریح شده، سال 377 ق است و ظاهرا ابن ندیم پس از این تاریخ نیز برخی اطلاعات را بر آن افزوده است. به احتمال قوی سال 377 ق، تاریخ تنظیم اطلاعاتی بوده است که پیش تر ضبط شده بودند. ابن ندیم همانگونه که در مقدمۀ کتابش متذکر می شود، الفهرست را به کسی که از وی تنها با عنوان «السید الفاضل» یاد می کند، تقدیم کرده است. بعید نیست که مراد ابن ندیم، عیسی بن علی ابن جراح بوده باشد، زیرا تنها از وی با عنوان «سیدنا» یاد کرده است. ابن ندیم در الفهرست به بررسی و نقد اقوال پیشینیان خود، همت گماشته و گاهی نیز دربارۀ انتساب کتابها به نویسندگان، به بحث پرداخته، یا کتابی را خوانده و دربارۀ آن اظهار نظر کرده است. وی گاه در مورد راویان و محدثان از اصطلاحات حدیثی همچون «ثقه فی الحدیث» استفاده کرده و در بعضی مواضع به روش محدثان به راویان کتابها نیز اشاره کرده است. گاه به تحریرهای گوناگون یک کتاب پرداخته و در برخی موارد به مشهور یا متروک بودن کتابی اشاره کرده است. ابن ندیم، گرچه در مقدمۀ کتاب وعده داده است که تنها از مؤلفان و آثار آنان یاد کند، اما در موارد بسیاری از دانشمندانی نام برده که صاحب تألیف نبوده اند. وی به نقل آنچه پیشینیان ذکر کرده بودند، چندان رغبتی نداشته، چنانکه در بخش مربوط به طبقات شعرا خود به این مطلب اشاره کرده است. ابن ندیم از ذکر احوال و آثار معاصران خود غافل نبوده، گرچه گاهی دیده می شود که به کسان بسیار مشهوری چون یعقوبی، اشاره نکرده است.
ابن ندیم در تألیف الفهرست از طیف وسیعی از مآخذ گوناگون استفاده کرده است. وی در کنار تألیفاتی چون تفسیر تئودرس بر تورات و پیناکس جالینوس، اطلاعات شفاهی افراد آگاه، از مسلمان و غیرمسلمان، چون اماد موبد و یونس القس، اطلاعات بومیان مناطق مورد بحث، یا کسانی که در آن مناطق زندگی کرده بودند، بهره برده است و ضمن معاشرت با روحانیان ادیان و فرق و شرکت در جلسات آنان، مصاحبت با منجمان و کیمیاگران و بهره گرفتن از کتابخانه های خصوصی بغداد و موصل، به معلومات خود افزوده است. ابن ندیم خود در موارد متعدد تصریح می کند که اطلاعاتش را از نسخۀ دست خط مؤلف یا از فردی «ثقه» اخذ کرده است. با آنکه اطلاعات ارائه شده در بخشهایی از الفهرست را در آثار متقدم تر نیز می توان یافت، ولی بسیاری از مطالب آن منحصر به فرد است. همچنین نظر به اینکه بسیاری از منابع ابن ندیم اکنون در دسترس نیست، کتاب الفهرست مشتمل بر اطلاعاتی است که در جای دیگر نمی توان یافت، مثلا در بخش مربوط به شعرا، اطلاعاتی در خصوص میزان اشعار بسیاری از شعرا ارائه شده است که در مآخذ دیگر به آن صورت یافت نمی شود. همچنین است اطلاعاتی که ابن ندیم دربارۀ خوارج و فقهای آنان به دست داده است.
در بخش مربوط به معتزله، ابن ندیم براساس منابع خود اطلاعاتی عرضه داشته که در مقایسه با مطالب کتابهای مربوط به طبقات معتزله قابل توجه است. همین گونه است بخشهای مربوط به فلاسفه، اطبا و تاریخ نهضت ترجمه که از جهت کمیت و کیفیت بر آنچه به صورت پراکنده در آثار قدیم تر، و حتی متأخرتر آمده است، برتری دارد. این نکته نیز قابل توجه است که مطلب کتاب طبقات الاطباء و الحکماء ابن جلجل که در 377 ق تألیف شده است، به هیچ روی به گستردگی مطالب ارائه شده در الفهرست نیست. همچنین کتاب صوان الحکمه که از لحاظ ارائۀ اطلاعات در باب فلاسفه با الفهرست تفاوتی چشمگیر دارد، ظاهرا پس از الفهرست تألیف شده است، زیرا ابن ندیم در شرح حال استاد خود ابوسلیمان سجستانی به صوان الحکمۀ او اشاره ای نکرده است. ابن ندیم در تألیف بخش مربوط به اطبا و حکما از آثار کسانی چون اسحاق بن حنین، در کنار اطلاعات معاصران خود چون ابوسلیمان سجستانی، عیسی بن علی ابن جراح، یحیی بن عدی و ابوالخیر ابن خمار بهره برده است. در بخش مربوط به مانویه، از میان مذاهب و ادیان غیرتوحیدی، اطلاعات ابن ندیم حائز اهمیت بسیار است و به عنوان یکی از مهم ترین منابع برای شناخت آیین به شمار می رود. اطلاعات ابن ندیم در باب دیگر مذاهب، گرچه در مقایسه با اثار برخی از معاصرانش اهمیت بسیار دارد، با این وصف در بعضی از موارد همتای کتب ویژۀ ملل و نحل نیست.

نسخه های خطی: نسخه های موجود الفهرست دارای اختلافات بسیار و اساسی است. به طوری که تجدد در چاپ خود از این کتاب نشان می دهد، تفاوت نسخه های چستربیتی و شهید علی پاشا ــ که اساس طبع وی هستند ــ با نسخه های دیگر ــ که برخی از آنها اساس چاپ فلوگل بوده اند ــ قابل توجه است، خاصه آنکه در بعضی نسخه ها بخشهایی وجود دارد که در نسخه های دیگر اصلا از آنها نشانی نیست. در مورد این اختلافات، به طور قطع نمی توان چیزی گفت، اما باید احتمال افتادگی بخشهایی از الفهرست در نسخه های ناقص و نیز اضافات ناسخان را همواره در نظر داشت. از متن کتاب نیز این مطلب مسلم می شود که ابن ندیم پس از تحریر الفهرست در 377ق، مطالبی به نسخۀ دست نویس خود اضافه کرده است. از این رو، بعید نیست نسخه هایی که از دست نوشته هایی غیر از نسخۀ نهایی استنساخ شده اند، فاقد برخی بخشهای آن باشند. همچنین باتوجه به آشفتگیهای بخش مربوط به معتزله در نسخ مختلف، احتمال آن می رود که این آشفتگیها حاصل روحیۀ اعتزال ستیزی ناسخان باشد.
گفتنی است که نسخۀ کوپریلی با دیگر نسخه های الفهرست این تفاوت را دارد که تنها شامل فن اول از مقالۀ اول و 4 مقالۀ پایانی کتاب است و در مقدمۀ آن که در 377ق تحریر شده و با سایر نسخ فرق دارد، چنین آمده است: «این کتاب فهرست کتابهای علوم قدیمه است، از تصانیف یونان، فرس و هند که به لغت عرب موجود است». از این رو محققانی چون هلموت ریتر و یوهان فوک معتقدند که ابن ندیم در 377ق دو تحریر از کتاب خود، یکی شامل 10 مقاله و دیگری 4 مقاله فراهم ساخته است. حاجی خلیفه نیز در کشف الظنون، ذیل عنوان فهرس العلوم، همین نسخه را معرفی کرده است. فوک نیز باتوجه به تفاوت روش و محتوای 4 مقالۀ آخر و 6 مقالۀ اول الفهرست، به بیان اختلاف این دو تحریر پرداخته است، اما قرائن مذکور برای اثبات نظر این محققان کافی به نظر نمی رسد و احتمال آن هست که ناسخ نسخۀ کوپریلی، نسخه ای از الفهرست را که تنها شامل فن اول از مقالۀ اول و 4 مقالۀ آخر کتاب بوده است، اساس کار خود قرار داده، با تغییر مقدمه و عناوین مقالات، آن نسخه را تهیه کرده باشد. به هر حال به نظر می رسد که تا کشف منابع یا نسخه های جدیدی از الفهرست، در مورد این مسأله باید با احتیاط سخن گفت.

چاپها: الفهرست ابن ندیم نخستین بار به وسیلۀ فلوگل تصحیح و پس از مرگ وی به کمک رودیگر و مولر در لایپزیک به چاپ رسید. در چاپ فلوگل بخش مربوط به معتزله ناقص است و افتادگیهای این بخش چندین بار توسط دیگران به چاپ رسیده است. الفهرست بار دیگر در 1348ق در قاهره به چاپ رسید و پس از آن رضا تجدد در 1350ش در تهران چاپ کاملی از آن ارائه کرد که به سبب استفاده از نسخه های چستربیتی و شهید علی پاشا حائز اهمیت است. الفهرست در 1343ش در تهران به وسیلۀ تجدد به فارسی ترجمه و منتشر شد و در 1970م در نیویورک توسط بایارد داج به انگلیسی ترجمه گردید و در ٢ مجلد به چاپ رسید.
برخی از تحقیقاتی که در مورد بخشهای ویژه ای از الفهرست صورت گرفته، از این قرار است: در فلسفه: مولر، «فلاسفۀ یونانی در روایات عربی»، هاله، 1872م؛ در ریاضیات؛ زوتر، مقالۀ «فهرست ریاضی دانان در الفهرست» در «رساله هایی در تاریخ ریاضیات»، زوریخ، 1892م، ج 45؛ در کیمیا: برتلو، «شیمی در قرون وسطی»، پاریس، 1893م و فوک، «ادبیات عربی دربارۀ کیمیا براساس گفتار الندیم»، آمبیکس، 1951م، ج 4؛ در ایران شناسی: گری، «مواد ایرانی در الفهرست»، موزئون، 1915م، ج 3؛ دربارۀ مانیک کسلر، مانی، برلین، 1889م و فلوگل، «تعالیم و آثار مانی براساس الفهرست»، لایپزیک، 1862م.
برخی از تحقیقات دیگری که دربارۀ ابن ندیم و الفهرست به عمل آمده و می تواند مکمل این مقاله باشد، اینهاست: ابراهیم ابیاری، «الفهرست لابن الندیم»، تراث الانسانیه، ج 3؛ محمدجواد مشکور، «کتاب الفهرست للندیم المعروف خطأ بابن الندیم»، مجله مجمع اللغه العربیه بدمشق، ج 52، جزء 2؛ بایارد داج، «حیاه ابن الندیم»، مجله مجمع اللغه العربیه بدمشق، ج 45، جزء 3؛ همو، «کتاب الفهرست لابن الندیم»، همان مجله، ج 45، جزء 4. همچنین عبداللطیف محمدالعبد خلاصه ای از الفهرست را با عنوان نوادر المعارف تهیه کرده است.
به گزارش یاقوت ظاهرا حسین بن علی وزیر مغربی زیاداتی بر الفهرست نوشته بوده که این مطلب با توجه به سال درگذشت وزیر از اهمیت بسیاری برخوردار است. در مورد تاریخچۀ بهره گیری از الفهرست می دانیم که شیخ طوسی در الفهرست خود در موارد متعدد و پس از وی نجاشی در رجال از الفهرست ابن ندیم بهره گرفته اند. پس از آن در سده های 6 و 7ق نیز کسانی چون ابن شهر آشوب، یاقوت، ادریسی و ابن ابی اصیبعه از این کتاب در تألیفات خود نام برده یا استفاده کرده اند. برخی در همین 2 سده ادعا کرده اند که الفهرست را به خط مؤلف در اختیار داشته اند. ابن ندیم علاوه بر الفهرست، کتابی با عنوان الاوصاف و التشبیهات نیز داشته است که اکنون از آن نشانی در دست نیست.

منـابـع

کلیــد واژه هــا