ریشه ها و عوامل دین زدایی در شرق
مذهب زدایى در جهان اسلام
عالم اسلام نیز همچون مجموعه هاى فرهنگى دیگر از آسیب مذهب زدایى که از غرب آغاز شده بود، مبرا نبود. از سال ها پیش، مبانى اصیل اسلامى به وسیله پاره اى از دانشوران، دچار چالشى عمیق گشت. این روند، گاه با تحریف معنوى عقاید و احکام اسلامى همراه بود و گاه نیز سیرى کاملا متضاد با مذهب داشت. آثار سوء این تاثیرپذیرى، در حالى که غرب به فکر بازسازى اعتقادات مذهبى خویش است، هنوز نیز ادامه دارد. گویا بانیان این تقلید، هنوز به ام العقاید خویش یعنى غرب، نظرى نیفکنده اند تا ببینند، انسان غربى چگونه در پى یافتن ریشه هاى خویش مى کوشد تا از امواج خروشان ضد فطرى بشر خارج شود. و دریابد که اهمیت فوق العاده دین در حیات انسان، بر متفکران عالم غرب آشکارتر شده است.
جریانات عمده فکرى
به هر روى، تحولات فکرى در غرب، چنان تاثیرى بر مجموعه هاى اسلامى نهاده است که همگان را -از متفکران طرفدار دین تا دانشوران ضد مذهب- به تفکر و پژوهش وا داشته است. در میان روشنفکران مسلمان -به معناى اصطلاحى نه حقیقى- سه جریان عمده تحت تاثیر فرهنگ و تمدن غرب به وجود آمده و همواره سبب ساز مناظرات متفکران شده است. این سه جریان عبارتند از:
1- مارکسیسم: که تحت تاثیر آموزه هاى مارکس و برخى دیگر، در میان بسیارى از جوامع، براى رهایى از وضع نامطلوب گسترش یافته که البته با اثبات تاریخى عدم کارایى آن، جاذبه خود را از دست داده است.
2- لیبرالیسم و پوزیتویسم: این دو جریان هم سو، در ابتدا بیشتر در ابعاد سیاسى، اجتماعى و دینى آن تبلیغ مى شود و هم اکنون علاوه بر آن به برخى از ابعاد فلسفى و فرهنگى نیز گسترش یافته است.
3- اگزیستانسیالیسم: که تحت تاثیر تفکر فیلسوف مشهور آلمانى مارتین هیدگر شکل گرفته و اکنون در پاره اى از اندیشه ها رسوخ کرده است.
تاثیرات نامطلوب جریانات فکرى
ویژگى مشترک دو جریان اخیر -لیبرالیسم، پوزیتویسم و اگزیستانسیالیسم- اعتقاد به تعارض میان عقل و وحى و مخالفت با ابعاد عقلانى و استدلالى مکتب اسلامى است که به بنیاد اعتقادى اسلام از دو سو تهاجم کرده است طرفداران پوزیتویسم، توجه به عالم حس و ماده را بنیاد تفکر و تفسیر جهان هستى و دین اسلام قرار مى دهند و ابعاد غیرمادى اسلام را تا سرحد مسایل طبیعى و حسى تنزل مى دهند. گروه معتقد به تفکر اگزیستانسیالیستى با بینشى نامتعادل کلیه ابعاد مادى، حسى و علمى تفکر و تمدن اسلامى را به فراموشى مى سپارند و به نوعى عرفان فاقد سلوک و عمل و کاملا نظرى و متناقض و توهم انگیز مبادرت مى ورزند. از این رو در عرصه عمل و در مواجهه با مسایلى همچون توسعه و صنعت دچار تشتت و درماندگى مى شوند. برخى از روشنفکران معتقد به فلسفه هاى تحلیلى و پوزیتویستى با طرح فلسفه دین و کلام جدید که البته در جاى خود شایسته بحث و بررسى است، سعى در تحمیل فرهنگ مسیحى درآمیخته با تفکرات مادى، بر جهان اسلام دارند و تلاش بسیار مى کنند تا اثبات کنند که اسلام همانند مسحیت در عصر جدید به تصحیح و تکمیل نقائص، نیاز دارد. پاره اى دیگر از این مرحله نیز بالا رفته و ادعا مى کنند که اساسا حقیقت ادیان راحتى پیامبران نیز -جداى از محدودیت فکرى بشرى خویش- در نیافته اند، چه رسد به انسان هاى عادى. از این رو حقیقت دین را غیر قابل شناخت واقعى و دسترسى مى دانند. این گروه با سرایت دادن اندیشه نسبیت به دایره فهم دین اسلام مساله اعتقاد به اسلام را امرى کاملا نسبى و در نتیجه شخصى اعلام مى کنند و قایل به جدایى دین و سیاست مى شوند.
فلسفه هاى غرب و انحرافات
در حقیقت، فلسفه هاى موجود در جهان غرب، آنچنان متشتت و پراکنده است که شاید نتوان حد جامع قاطعى از آن ارایه کرد. این تشتت و پراکندگى و تاثیر آن بر جوامع غیر غربى موجب گشته است که نتوان، تمام گرایشهاى موجود در جهان اسلام را محدود به چند فلسفه خاص غربى و غیر غربى کرد. و گاه نیز در پاره اى از اندیشه ها، مجموعه اى از نظریات فلسفه هاى متفاوت غربى گرد آمده است.
عوامل نفوذ تفکر دین زدایى در شرق
علاوه بر امور درونى، امور زیر تاثیر بسیارى در ایجاد این تفکر داشته اند:
الف) مذهب زدایى در غرب و نفوذ آن در دیگر جوامع
ب) گسترش فتوحات استعمارى غرب
ج) گسترش قدرت صنعتى و تجارى غرب
د) در دست داشتن ابزارهاى تبلیغى پیشرفته و گسترده در جهان غرب.
Sources :
ماری کلدلوتران- مجله مسجد سال سوم شماره 17- مقاله بحران معنويت در جهان غرب و بازگشت مجدد به مذهب- ترجمه بهجت يزد خواستى
ايان باربور- علم و دين- ترجمه بهاءالدين خرمشاهى- صفحه 152-278 و 96
محمدجواد حيدرى كاشانى- ماهنامه پيام حوزه شماره 25- مقاله عوامل دين زدايى در غرب
سید محمدحسین طباطبائی- تفسيرالميزان- ج 8 صفحه 299 و ج 16 صفحه 260-178 و ج 1 صفحه 47
سید محمدحسین طباطبايی- شيعه در اسلام- صفحه 230-50