تاریخچه و اساس میترائیسم یا مهرپرستی
تاریخچه
یکی از ادیان پر سابقه در میان مردم ایران باستان، آئین مهرپرستی بود. این آئین را آریاها با خود به ایران آوردند، آنگونه که به هند نیز بردند. این آئین به مدت دو هزار سال دیگر آئینها را تحت الشعاع خود قرار داد و بر ادیان یهود، مسیح و زرتشت تأثیر بسیار گذاشت. مهرپرستان هر سال در ماه مهر گاوی را زینت کرده و با جلال و جبروت به میدان آورده، آن را ذبح می کردند.
پس از عزاداری گوشت گاو را پخته و می خوردند. فلسفه این کار این بود که می خواستند از وجود معبود در آنان چیزی بماند تا آنها را به سوی معبود راهنمائی کند. و این همان کاری است که مسیحیان می کنند؛ یعنی خوردن نان فطیر و شراب به معنای خون و گوشت عیسی (ع) که عشأ ربانی نام دارد. هندیان نیز هنوز احترام گاو را دارند. یک مورخ ارمنی در تاریخ ارامنه آورده است که سرود واهاگون (مهر) از افسانه های ملی ارامنه است. این مورخ ارمنی که در قرن چهارم میلادی می زیست، می گوید: «آسمان و زمین در درد زایمان بودند. دریای شفقگون و خورشید عالمتاب نیز درد می کشیدند. نی قرمز نیز در دریای شفقگون درد می کشید. از آن نی شعله آتشی برخاست و دود بلند شد. شعله آتش آن نی را احاطه کرده بود و... واهاگون متولد شد و با اسب آتشین خود به آسمان بالا رفت. تو ای آرارات! سر فرو آور، زیرا واهاگون می آید. آسمان و زمین و دریای شفقگون این مژده را به تو می دهند.»
در ارمنستان به نام او هیکلی نصب کرده اند که به اطاق واهاگون موسوم است. با اینکه بین روحانیون کلدانی که معرف عقاید و مراسم مذهب بوند با روحانیون آئین مهرپرستی اختلاف و تغییر اساسی وجود داشت (قرن اول و دوم ق.م)، در عین حال در مراسم و اعمال مذهبی مهرپرستی تغییر صورت نگرفت و سادگی اولیه خود را همچنان حفظ کرد. مراسم مذهبی مهرپرستی عاری از تزئین و آرایش معمول بود.
مؤمنان به این آئین، مراسم مذهبی را در غارها به جای می آوردند و معابد خود را نزدیک چشمه ها و یا آب روان قرار می دادند تا غسل تعمید آسانتر انجام گیرد. رومیان و یونانیان و... که تحت تأثیر آئین مهرپرستی قرار گرفته بودند، در داخل معبد و در انتهای آن، مجسمه یا حجاری برجسته مهر را نشان می دادند که در حال کشتن گاو است و از بدن آن انواع نباتات می روید. یکی از شاهدان عهد عتیق که هشتاد سال پس از حضرت عیسی (ع) می زیسته است، میترا را این گونه تعریف می کند: «خدائی که زیر صخره غارهای ایرانی چمباتمه زده، شاخهای سرکش خود را می گرداند و باز می گرداند.»
بنابراین ظهور اولیه میترا در غاری از کوه بوده است. از این رو پیروان میترا معبدهای مهری را در مغاره های کوه یا در دل دخمه ها برپا کرده و در آنجا به مراسم عبادت او قیام می کردند. تصویر مهر در پیکر جوانی نشان داده می شود که کلاه بلند مخروطی شکل که نوک آن به جلو خم شده، پوشیده و موهای پریشان گرداگرد صورت او را در بر گرفته و خنجری در پهلوی گاو نری فرو می کند.
اساس مهرپرستی یا میترائیسم
اساس مهرپرستی یا میترائیسم بر این اعتقاد است که مهر خدای بزرگ است و خدایان دیگر کوچکتر از او. میترائیسم بر اساس پرستش آتش و پرستش قوای طبیعت، مثل باد و طوفان، خرمی و بهار، آسمان و کوه و جنگل و شب و... پرداختن به سحر و جادو است که لازمه پرستش قوای طبیعت و اعتقاد به ارواح خبیث و طیب که دست اندرکار جهانند، است.
جادو اساس میترائیسم
یکی از اصول میترائیسمی سحر و جادو است. میترائیسم بر اساس پرستش آتش و مهر است و مهر یعنی خدائی که در خورشید جای دارد، نه خود خورشید؛ و اصالت را از آن جادوگر می داند.
یعنی ممکن نیست در جامعه ای جادوگری باشد، اما جادوگر نباشد. آن که ذوق و استعداد و هوش بیشتری داشته باشد، با مطالعه و علم نمی تواند (تنها به این دلایل) بر جای جادوگر تکیه بزند، که جادوگری و مذاهب قدیم به صورت سازمان رسمی ارثی اداره می شدند و جادوگران متولی امور دینی بودند و رابطه های انسان و خدا... ارزش مقام هر جادوگر به تقوی و علم نبود، بلکه در خون و ذاتش بود که ارث می برد و برای فرزندش به میراث می گذاشت، و برای دیگران (هر چه باهوش تر و بهتر) ممکن نبود که به چنان مقامی برسند.
روحانیون مهرپرستی؛ ریشه های تاریخی آئین
در میترائیسم، اصالت از آن مغان و روحانیان وابسته به مذهب مهرپرستی بود، که برای انجام اعمال مذهبی، نیروی بسیار زیادی داشتند، و مردم بی اعتقاد به آنها و فضیلتشان (!) نیز ناگزیر از تقلید و متابعتشان بودند، چرا که کار دینشان منحصرا به دست مغان بوده و مغان چون دین را در انحصار داشتند، می توانستند به اقتضای مصالحشان آن را تعبیر و تفسیر کنند. مثلا یکی از وسائل درآمدشان، قربانی بود (همچنان که در مذهب ودا بود و بودا لغوش کرد) که فراوان بود و از بزرگترین راههای امرار معاششان... قربانی برای مردم نبود؛ برای خود خدا بود و اجرا کننده مراسم قربانی و حامل قربانی به بارگاه خداوندی جز مغ نمی توانست کسی دیگر باشد. در مهرپرستی نیز مغان یا کارتان ها بزرگترین نیروی حاکم بر قبایل آریائی بودند.
میترا در ادیان دیگر
دایره نفوذ میترا فراتر از ادیان ایرانی هندی است. مهر یا میترا از خدایان مشترک ایرانیان و هندیان بوده است. او خدای روشنائی و حافظ نظم جهان و مدافع حق و حقیقت و ضامن تعهدات و سوگندها است. میترا نگهبان جهان و طرفدار کائنات است. میترا در نبرد انسان با دواها (یوها) یعنی در مبارزه با بی نظمی و ستمگری و بد طینتی، یاور انسان است. میترا جنگاوری نیرومند و در عین حال ناجی انسان و راهنمای او پس از مرگ است. در اواسط قرن اول ق.م. آئین مهرپرستی در ایتالیا راه یافت و در غرب نفوذ وسیعی یافت.
اما میترای صادراتی یا میترای اوستا تفاوت فاحشی داشت؛ میترا در بابل خدای خورشید بود و در آسیای صغیر به هلیوس پیوست و با خدایان یونان درآمیخت و سرانجام خدای خورشید لقب یافت. میترا خدای نجات دهنده و قهرمان پرقدرت گردید که ایمان به او باعث رهائی می شد و در افکار جای یافت. میترا در زندگی پس از مرگ قادر به یاری انسان است، میترا واسطه میان انسان و خدا است و سرمشق مؤمنان. این میترا در کشورهای غربی مقامی ارجمند یافت. به این گونه، میترای آریائی با عقاید ایرانی هندی یونانی و رومی در آمیخت و سرانجام ترکیب مزدائی گرفت. مهرپرستی پر از اسرار مذهبی است که با اعمال عبادی و مراسم پیچیده می تواند راه نجات پیروان خود را نشان دهد.
افسانه پیدایش میترا و تبلیغات مهرپرستی
میترا از سنگی به وجود آمد، و به محض تولد، مورد پرستش شبانان قرار گرفت. آنگاه با خورشید هماهنگ گردید و یک گاو نر وحشی (ورزو یا ورزا) را به دام انداخت. مهر، گاو وحشی را به درون غاری کشاند و آن را در آن غار به زنجیر کشید. گاو از غار فرار کرد. به فرمان خورشید، کلاغ گاو را کشت. از درون گاو خوشه گندم و درخت انگور روئید. کژدم و افعی و مورچه به خوردن اعضای تناسلی گاو پرداختند. میترا به آسمان عروج کرد. بار دیگر به زمین برگشت و به مردگان نیروی قیام و رستاخیز داد، خوبان را از بدان جدا کرد. نیکوکاران را از بدکاران جدا کرد. آنگاه گاوی را ذبح کرد و با شیره مقدس درآمیخت و به دست عادلان قوم داد. هر کس از این مشروب بنوشد، جاودانه خواهد شد.
تبلیغات مهرپرستی
مهرپرستان در سال اول میلاد علنا به تبلیغ عقاید خود پرداختند و آئین مهرپرستی به سرعت رواج یافت. در سال 68 میلادی این آئین به اروپای مرکزی راه یافت و در سال 107 میلادی تا شمال بالکان پیش رفت. در سال 148 در رومانی طرفدارانی پیدا کرد. در ایتالیا، آلمان، اتریش و فرانسه آثاری از میترا پرستی دیده می شود. در روم امپراطوران به آئین میترا گرویدند. در ارتش یونان مهرپرستی نفوذ یافت، زیرا سربازان یونانی میترا را مظهر خدای جنگجویان و پهلوانان می شناختند.
بقایای آثار مهرپرستی در ایران
آثار مهرپرستی در ایران معاصر دیده می شود. خرم آباد لرستان یکی از مرکزی بزرگ و عمده مهرپرستی ایران باستان بوده است. در حال حاضر در جنوب غربی شهرستان خرم آباد آثاری از دوران مهرپرستی به چشم می خورد. در دره مشهور به بابا عباسی در کنار سفید کوه، دخمه ای بر سینه این کوه وجود دارد که یادگار دوران مهرپرستی ایرانیان است. این دخمه دارای چند ستون و چهار دیوار می باشد. مردم این منطقه این دخمه را (که مدعیند قبری در آن وجود دارد) به مقبره بابا عباسی می شناسند. مردم بر اساس اعتقادات کهنی که دارند، نذوری از قبیل مهره های رنگارنگ، دستبند، نخ و... تقدیم می کنند و دخیل می شوند.
هر چند اثری از قبر در این دخمه مشاهده نمی شود، اما باور عامه آن نواحی بر این است که بابا عباسی در اینجا مدفون است. روی این اصل می توان گفت که این اعتقاد کهن و احترام به این دخمه، از یک اعتقاد کهن مهرپرستی رونق داشتند. اغلب مهرابه های در دوره ساسانی به صورت آتشکده در آمد و در عصر اسلامی تغییر و تحلو کلی یافت. آوه یا آبه در فارسی گنبد را گویند. مانند: سردابه، گرمابه و... کلمه مهرابه بعدها به صورت مهراب یا محراب نوشته شد. از آنجا که آئین میترائیسم با آئین های جدید سازش و تفاهم نداشت، به همین جهت در ادوار مختلف تاریخی عقیدتی این سرزمین، دچار ویرانی و تغییر می شد. مانند معبد مهر (ناهید یا آناهیتا) در شهر کنگاور. خلاصه اینکه مقبره بابا عباسی بدون شک یک معبد مهرپرستی است. لرستان آثار دیگری از این آئین کهن آریائی را به یادگار دارد.
Sources :
عبداللّه مبلغی آبادانی- تاريخ اديان و مذاهب جهان- جلد 1- بخش اديان و مذاهب ايران باستان