خدا در عقاید و باورهای مردم آفریقا (پرستش)
نقش دعا در زندگى مذهبى و اجتماعى مردم آفریقا
درخواست و بر زبان راندن دعاهاى خیر رسمى، نقش مهمى را در زندگى مذهبى و اجتماعى مردم آفریقا ایفا مى کند. دعاهاى خیر رسمى صورت دیگرى از نیایش است؛ اما معمولا شخصى که دعاى خیر را بر زبان مى آورد نسبت به کسى که آن را دریافت مى کند مسن تر و از شان و مقام بالاترى برخوردار است. معمولا تصور مى شود که خداوند برکت مورد درخواست را عطا مى کند. این آیین عموما ساده است، اما در برخى جوامع ممکن است با پاشیدن آب و یا ماده دیگر و انداختن آب دهان بر روى کسانى که مورد برکت قرار مى گیرند همراه باشد.
کلمات دعاهاى خیر در سراسر آفریقا
کلماتى که براى دعاهاى خیر در سراسر آفریقا به کار مى روند بسیار شبیه یکدیگرند. بطور مثال: «خدا به همراهت!»، «خدا حفظت کند و تا زمانى که نوادگانت را ببینى نگاه دارد»، «خدا کمکت کند!»، «خدا ترا برکت دهد»، «خدا فرزندت دهد» (به زوج یا زن بى فرزند)، «خدا پایت را سبک کند!» (یعنى در سفر حمایت کند و سرعت دهد)، «خدا ترا صورتى پاک دهد» (یعنى عاقبت خوبى داشته باشى)، «خدا پیشانى ات را فراخ کند!».
دعاهاى برکت در جوامع آفریقا
در برخى جوامع دعاهاى برکت گروهى وجود دارند. براى نمونه، قوم لوزى دانه ها و محصولات مزرعه شان را به مراسمى که توسط رئیس هاى قبیله هدایت مى شود، برده تا قبل از این که فصل کاشت شروع شود برکت داده شوند. تعدادى از جوامع مراسم برداشت محصول برگزارى مى کنند و از خداوند مى خواهند که به محصول جدید برکت بخشد. در آیین تشرف گیسو، روحانى برکت خدا را براى تشرف یافتگان بر زبان مى آورد. قوم ماسایى مراسم دوره اى براى برکت زنان بدون فرزند دارند، و هنگامى که مردم از هم جدا مى شوند و یا زمانى که پدر و مادر در حال مرگ اند، دعاهاى خیر شخصى خوانده مى شود، اما دعاهاى گروهى هنگام نیاز و یا بطور رسمى بجا آورده مى شوند. سلام و تهنیت و درود در تعدادى جوامع به صورت دعا ایراد مى شوند. بطور مثال، در میان اقوام باینارواندا، و باروندى وقتى دو نفر از هم جدا مى شوند، یکى از آنان مى گوید: «برو به امان خدا» و دیگرى پاسخ مى دهد: «با خدا باش!» اگر آندو در یک خانه یا محوطه بخوابند مى گوید: «امید است که شب را با خدا سپرى کنى» یا «باشد که خداى مهربان را ملاقات کنى!» و دیگرى نیز همین جملات را تکرار مى کند. مردم بانیارواندا تبریکات بسیارى براى مناسبت هاى متفاوت دارند، و این تبریکات در بردارنده نام خداوند و برکت هاى اوست. از اینرو، اگر زنى که براى مدت طولانى نازا بوده است، بچه دار شود، مردم به آن زوج تبریک گفته و مى گویند: «خدا شما را از میان دندانهاى مسخره کنندگان بیرون کشیده است»، یا «خدا شر مسارى را از شما دور کرد!». در گریز از خطر به یک نفر این تبریک را مى گویند: «خدا شما را حمایت کرد» یا «او هنوز بر سر شما است» (یعنى خداوند هنوز شما را زنده نگه مى دارد مردم شیلوک به هنگام سلام و احوالپرسى مى گویند: «خداحافظ شما باشد!».
اعمال متفرقه دیگر و جلوه هاى پرستش
در میان بعضى از مردم آفریقا رسم است که نام خداوند را همراه با اسامى فرزندان بکار مى برند. این جلوه اى از اعتقاد مذهبى است که در بعضى موارد نشان مى دهد داشتن فرزند در پاسخ به دعا و نیایش است و لذا پدر و مادر مى خواهند براى تولد این فرزند از خداوند تشکر نمایند؛ در موارد دیگر تولد نشانگر نام ویژه خداوند است که ممکن است شرایط حاکم بر تولد کودک را پیشنهاد کند. و یا شاید نشان دهنده آرزوى پدر و مادر براى ستایش خداوند از طریق نام فرزندشان باشد. این نامها گواه عمر طولانى باورهاى مربوط به خداوند هستند که مردم مى خواهند آنها را بیان کنند؛ و وقتى چنین مورد استفاده قرار مى گیرند، این عمل در میان اقوام آزنده، با نیارواندا، باروندى و نوئر گزارش مى شود. برای نمونه: در بیان حکمت وقدرت خداوند، اقوام بانیارواندا و باروندى فرزندانشان را با «نتاوویانکرا» چنین نامهایى نمونه هاى دیگرى هستند که نشان مى دهد مردم موجوداتى مذهبى هستند که در جهانى مذهبى زندگى مى کنند.
ضرب المثل ها راههاى معمولى بیان عقاید و احساسات مذهبى مردم آفریقا
ضرب المثل ها راههاى معمولى بیان عقاید و احساسات مذهبى هستند. متاسفانه در زمینه ضرب المثل ها مطالعه بسیار اندکى انجام شده است. در ضرب المثل ها است که آثار قدیم ترین اشکال دین و حکمت فلسفى آفریقایى را مى توان یافت. براى مثال، مردم باروندى براى هشدار فرد مغرور مى گویند: «مخلوق بزرگتر از خالق نیست» و براى ایمنى از نگرانى و تشویق مى گویند: «خداوند از همه چیز فردا خبر دارد». وقتى فردى در خطر است، مردم بانیارواندا او را با این کلمات تسلى مى دهند، دشمن قبرى را آماده مى کند، اما خدا براى فرار تو راهى را جلوى پایت مى گذارد، (درى کوچک).
ستایش خداوند توسط سرودها
اغلب خداوند در سرودها مورد ستایش قرار مى گیرد، و مردم آفریقا از سرود خواندن بسیار لذت مى برند. بسیارى از مراسم و گردهم آیین هاى مذهبى با خواندن سرود همراه است که نه تنها به انتقال دانش مذهبى از یک فرد یا گروه به دیگرى، بلکه به خلق و تقویت احساس همبستگى گروهى کمک مى کند. برخى از سرودها در آرام و خاموش کردن نوزادان و سرودهاى دیگر در مراسم آیین تشرف، ازدواج، مرگ یک فرد مورد استفاده قرار مى گیرند؛ شکارچیانى مانند نگومب از سرودهاى مذهبى براى اقرار به وابستگى خود به خدا و یا نسبت دادن موفقیت شان به او استفاده مى کنند. گردآورى و مطالعه سرودهاى مذهبى همانند ضرب المثل ها بسیار اندک است، و با وجود این حوزه غنى دیگرى است که مى توان انتظار داشت گنجینه اى از عقاید، باورها، حکمت و احساسات سنتى را در آنها یافت. موسیقى، رقص و آواز در دورترین قسمت هاى اقوام آفریقا نفوذ دارد، و خیلى ها تحت تاثیر الهامات موسیقى به سطح مى آیند که در غیر این صورت ممکن است به سهولت آشکار نشود. پس اینها بعضى از شیوه هایى هستند که آفریقائیان در پرستش خداوند بکار مى گیرند.
ایمان جمعى مردم آفریقا
آنان هیچ اعتقاد نامه اى براى خواندن ندارند، اصول اعتقادى آنان در درونشان و در خون و قلب هایشان قرار دارد. باورهایشان را درباره خداوند در قالب مفاهیم عینى، رفتارها و اعمال عبادى بیان مى کنند. فرد همان چیزى را باور دارد که دیگران در جامعه او باور دارند: و آن «ایمان» جمعى است. و این ایمانى سود گر است و نه صرفا معنوى، و عملى است و نه رازآمیز. افراد در شرایط خاص و به دلیل شرایط خاص به خصوص در مواقع احتیاج به خداوند پاسخ مى دهند. سپس مى کوشند آنچه که او به آنان مى دهد به دست آورند، چه مادى باشد یا معنوى. آنان به عنوان پاداش نهایى و یا ارضاى روح انسانى یا ارواح بدنبال خدا نیستند. توصیف سنت آگوستین از بى قرارى روح آدمى که در نهایت در خداوند به آرامش مى رسد، براى حیات مذهبى سنتى آفریقائى ناشناخته است.
واسطه هاى مذهبى، متخصصان رسمى، مددکاران
به واسطه احساس احترام گسترده اى که مردم آفریقا به شیوه هاى گوناگون نسبت به خداوند نشان مى دهند، بعضى افراد در زمانهاى خاص حس مى کنند که انسان نباید و یا در خورشأن او نیست که به تنهایى به خداوند نزدیک شود. بنابراین شاید انسان احتیاج به میانجیگرى دیگران در مناسک و دعاها داشته باشد، چه این واسطه ها زنده باشند یا مرده.
علت استفاده از واسطه هاى مذهبى
به نظر مى رسد که علت این احساس و عمل عمدتا از زندگى اجتماعى و سیاسى آن مردم سرچشمه مى گیرد. بطور مثال، در میان بعضى جوامع رسم است که فرزندان از طریق مادران یا برادران و خواهران بزرگتر با پدران صحبت کنند. در جاهاى دیگر زیردستان براى رسیدن به رئیس یا حاکم فقط بطور غیر مستقیم و از طریق افرادى که به او نزدیکترند استفاده مى کنند. این الگوى رفتار سیاسى به هیچ روى در تمام جوامع یافت نمى شود. به هر حال، مواقع بسیارى وجود دارد که افراد یا گروهها مستقیما و بدون استفاده از میانجى به خداوند نزدیک مى شوند.
روحانیون به عنوان واسطه هاى مذهبى
در بسیارى از جوامع گزارش هایى درباره روحانیان وجود دارد. معمولا آنان رسما تربیت مى شوند و ماموریت مى یابند، آنها ممکن است زن باشند یا مرد، موروثى یا غیر آن. وظایف آنان شامل قربانى و پیشکش دادن و دعا کردن، هدایت هم مراسم و شعایر عمومى و خصوصى، پند دادن، انجام وظایف قضایى یا سیاسى، مراقبت از معابد و زیارتگاههاى موجود، و بالاتر از همه انجام وظیفه میانجیگرى بین خدا و مردم است.
پیشگویان به عنوان فرزندان خدا
بعضى از جوامع داراى حکما، پیام آور و پیشگویان هستند. مطالعه اندکى درباره این اشخاص صورت گرفته است. به نظر مى آید که وظایف اصلى آنان به عنوان پیران و مشایخ مجرى مناسک دین، راهنمایى در مسایل مذهبى (مثلا وقتى مراسم خاصى باید برگزار شود) دریافت پیام از خدایان و ارواح از طریق رویا و شهود و انتقال این پیام به جوامع آنها است. پیشگویان عمدتا سخنگویان خدایان و ارواح هستند، و وظایف آنها با تفأل ارتباط دارد. بطور مثال، در میان قبیله یوروبا، آنها به مدت سه سال تعلیم مى یابندو به عنوان طبیب نیز عمل مى کنند. پیشگویان یا جادوگران پزشک معتقدند که غیبگویان آنها الهامات خود را از سوى خدا دریافت مى کنند. در میان قبیله لوگبارا باور بر این است که خداوند یک غیبگو را در نوجوانیش فرا مى خواند (عمدتا زنان را). او در میان جنگلها سرگردان شده و پس از چند روز با قدرت پیشگویى به خانه باز مى گردد. سپس اهالى عبادتگاهى براى او برپا مى کنند، که به عنوان «کلبه خداوند» به آن اشاره مى کنند، و پیشگویان «فرزندان خدا» نامیده مى شوند، که حلقه اتصال میان خدا و انسانها شناخته مى شوند. مردم تورکانا معتقدند که غیبگو نماینده اصلى خداست، که به عنوان درمانگر، تطهیر کننده مجموعه هاى دوران، پیشگوى حملات و درخواست باران عمل مى کند. در میان قبیله لو این جادوگران هستند که در وقت جنگ قربانى گزارده و به درگاه خداوند دعا مى کنند. درخواست کنندگان باران تقریبا در هر جامعه آفریقایى یافت مى شوند، و در کل حرفه خود را با مشورت خداوند و از طریق قربانى، دعا، و توکل به خدا انجام مى دهند. عموما باور بر این است که دانش و قدرت خود را از خدا دریافت مى دارند، و بعضى قبایل معتقدند که خداوند در رویا بر طلب کنندگان باران ظاهر مى شود.
پادشاهان و روساى قبایل
تمام مردم آفریقا داراى حکام سنتى نیستند، اما در جایى که پادشاهان و روساى قبایل وجود دارند، معمولا منصب آنان مبتنى بر اراده و قدرت الهى به حساب مى آید و این پادشاهان و روساى قبایل هم به عنوان سران سیاسى و هم شخصیت هاى مقدسى که نماد به روزى و رفاه براى اقوامشان هستند به حساب مى آیند. در بعضى جوامع، پادشاهان یا در مراسم مذهبى شرکت کرده یا آن را رهبرى مى کنند؛ و در هر صورت، زندگى مذهبى مردمشان در شخص و موقعیت او تاثیر مى گذارد. لذا براى مثال، مردم قبیله باوندا معتقدند که وقتى خداوند از رئیس قبیله آنها خشمگین است او این منطقه را با خشکسالى، ملخ یا سیل تنبیه مى کند. همچنین معتقدند که خداوند نزدیک خانه رئیس قبیله ظاهر مى شود، و اراده اش را در صداى تندر به رئیس قبیله مى فهماند. رئیس یا سرکرده قبیله کااند که اولین پادشاه آنان نیز بود بسیار به خداوند نزدیک است، و در نیایشهایشان با این باور که او واسطه میان خداوند و آنان است به هر دو آنان اشاره مى کنند.
پیران قوم و وظایف میانجیگرى
همچنین در تعدادى از جوامع، پیران قوم وظایف میانجیگرى را به عهده دارند. علاوه بر اجراى مناسک مذهبى براى خانه هاى محلى خویش، آنان ممکن است در آیین منطقه اى نیز شرکت کنند و یا در اداره یا انجام دادن قربانى و اهداى نذورات و یا نیایش ها به روحانیان کمک نمایند. این مورد اخیر زمانى است که در جامعه هایى روحانى رسمى وجود ندارد، مانند جامعه آکامبا،گى کویو، ایلا، ناندى و غیره. پیران قوم افرادى داراى طولانى ترین ساسا هستند که ساساى آنها عمیق ترین گستره را در دوره زمنى دارد و لذا از بعد وجود شناختى نسبت به عوام و سپس جوانترها به خداوند نزدیکترند.
(ادامه دارد...).
Sources :
جان اس.مبیتی- ادیان و فلسفه آفریقایی- مترجم مرضیه شنکایی- ناشر نشر ادیان- تاریخ نشر 1383