پیشینه و دلایل گرایش اروپاییان به آیین بودا
پیشینه و دلایل گرایش اروپاییان به آیین بودا
امروزه آیین بودا در اروپا طرفداران بسیاری را به سوی خود جلب کرده؛ البته منظور از طرفدار، صرفا به معنای پیرو دینی نیست. پیروان دین بودایی در اروپا جمعیت بسیار اندکی را شامل می شوند. این قاره از لحاظ تراکم جمعیت بودایی پس از قاره های آسیا و آمریکا قرار گرفته و دارای حدودا یک میلیون و هفتصد و هشتاد هزار بودایی است که این رقم تنها 25/0 درصد از جمعیت اروپا را شامل می شود. به هر حال آیین بودا طرفداران بسیاری دارد، هر چند که ممکن است قشر کثیری از این جمعیت تنها به دین بودایی علاقه مند باشند و نتوان آنان را پیروان رسمی آیین بودا قلمداد کرد اما هرگز نمی توان تأثیر دین بودا را بر جوامع غربی و اروپایی انکار کرد.
پیشینه ی آیین بودا در اروپا
گروهی از محققان بر این باورند که اولین تماس های آیین بودا با اروپا پس از فتح قسمت هایی از هند توسط اسکندر کبیر در قرن سوم پیش از میلاد رخ داد. پس از این رخداد، تبادلات فرهنگی و هنری گوناگونی بین هند و یونان صورت پذیرفت. در دورن پادشاهی آشوکا (272 تا 232 ق. م) در هند، آیین بودا به پیشرفت های بسیاری نائل آمد که پیش از آن بسیار ضعیف تر بود. آشوکا نمایندگان بسیاری به غرب اعزام داشت و به معرفی آیین بودا پرداخت و همچنین شماری از اندیشمندان غربی و خصوصا یونانی را جلب کرد؛ تا آنجا که حتی در بعضی گزارش های تاریخی ذکر شده است که وی اندیشمندان غربی را خریداری می کرده است. آیین بودا همچنین از طریق جاده ابریشم به اروپا راه یافت و تأثیراتی بر تمدن های باستانی غرب بر جای گذاشت. حتی گروهی از محققان بر این باورند که اندیشه های عیسی مسیح نیز تحت تأثیر باورهای بودایی بوده، هر چند که این نظریه قطعیت چندانی ندارد و نیازمند تحقیقات تکمیلی بسیار دشواری است. انتقال اندیشه های بودایی به غرب طی قرن ها به کندی پیش می رفت، شاید علت این امر تفاوت در نوع ساختارها و بنیان های فلسفی دو منطقه بود و یا ممکن است مسافت جغرافیایی و... عامل این وضع باشد. اما ورود بسیار موفق اندیشه های بودایی و مورد توجه قرار گرفتن آن، در اواخر قرن نوزدهم و پس از آن رخ داد یا به تعبیر دقیق تر پس از سال 1870 میلادی. این جهش با گرایش ها و معارفه هایی که از سوی گروهی از غربیان صورت گرفت، انجام شد. در میان این غربیان می توان به فیلسوفانی چون آرتور شوپنهاور و هلنا بلاواتسکی اشاره داشت. پس از آن بود که غربیان هر چه بیشتر به سوی کنکاش در اندیشه های بودایی گرایش یافتند.
نقش محققان و پژوهشگران در رواج آیین بودا در اروپا
محققان بسیاری به شرق دور و زادگاه دین بودا عزیمت کردند تا مستقیما به پژوهش پیرامون آیین بودا بپردازند. از جمله این افراد می توان به الکساندرا دیوید نیل اشاره کرد. وی در اوایل قرن بیستم به لهاسا مرکز تبت سفر کرد و بیش از 30 کتاب پیرامون آیین بودا و فلسفه های بودایی و نیز سفرهایش به رشته تحریر در آورد. در سال 1911 وی برای ادامه تحصیلاتش در زمینه ی آیین بودا به هند سفر کرد. در 1912 وی موفق شد با سیزدهمین دالایی لاما ملاقات کرده و سوالات خود پیرامون آیین بودا را با وی مطرح کند. محققان و پژوهشگران بسیاری به سوی شرق عازم شدند تا پیرامون آیین بودا و فلسفه ی آن کسب اطلاع کنند. در این میان کتاب ها و متن های بودایی بسیاری نیز به زبان های مختلف اروپایی ترجمه شد. از این دست می توان به محققان آلمانی اشاره داشت. در سال 1903 اولین تشکیلات بودایی در آلمان تأسیس شد و متعاقب آن، این مرکز به ترجمه ی متون بسیار مهم پالی به زبان آلمانی پرداخت. محققانی چون کارل ایوگن نیومن، نیان تی لوکا و غیره در این حرکت سهیم بودند. نویسندگان برجسته ی دیگری نیز به سوی آیین بودا گرایش یافتند. نویسندگانی چون هرمان هسه که کتاب بسیار مشهوری تحت عنوان سینارتا در سال 1922 به چاپ رساند که با موفقیت بسیار چشمگیری روبه رو شده و به زبان های بسیاری ترجمه شد. علاوه بر محققان و پژوهشگران اروپایی، گروهی از شرقیان نیز به کمک اروپاییان شتافتند تا در تفهیم و نشر اندیشه های بودایی در اروپا به هم قطاران خارجی خود مدد رسانند. اساتید بزرگی چون تایزن دشی مارو و تیچ نات هان و غیره در معرفی آیین بودا و به ویژه مکتب ذن بودیسم در اروپا و علی الخصوص در فرانسه نقش بسیار مؤثری داشتند.
تشکیل مراکز بودایی در اروپا
مهاجرت شرقیان از سوی دیگر، بر آشنایی هر چه بیشتر اروپاییان با آیین بودا افزود. همایش ها و دفاتر مرکزی بودایی، رفته رفته شکل منسجم تری گرفتند و گاه مراکزی نیز از سوی طرفداران آیین بودا در اروپا که خود، اروپایی بودند در کشورهای مختلف تأسیس شد. برای نمونه اولین گروه بوداییان کروآت در کرواسی در سال 1980 شکل گرفت و متعاقب آن مراکز و انجمن های بسیاری که مربوط به فرقه های مختلف بودایی بودند، تأسیس شد. در نروژ نیز اولین انجمن بودایی در سال 1979 آغاز به کار کرد. در بسیاری از کشورهای اروپایی انجمن ها، مراکز و دفاتر بودایی بسیاری شکل گرفت که گاه از سوی مهاجران بودایی بوده و گاه کاملا اروپایی بود. بسیاری از این انجمن ها به انتشار اخبار، کتب و... همت گماردند و در این بین رفته رفته آیین بودا بر فرهنگ نوین اروپا تأثیر گذاشت. از جدیدترین مراکز بودایی اروپا می توان به خانه تبت در شهر فرانکفورت آلمان اشاره کرد که در نوامبر سال 2005 میلادی در راستای معرفی فرهنگ و هنر تبت تأسیس شد. امروزه، تحقیقات پیرامون آیین بودا در اروپا به صورت بسیار منسجم در بسیاری از کشورهای این منطقه صورت می گیرد و نتایج تحقیقات به صورت کتاب، نشریه، برنامه های تصویری، مقالات اینترنتی و... در اختیار علاقه مندان به آیین بودا و بوداییان قرار می گیرد. امروزه اروپاییان بسیاری به سوی آیین بودا گرایش می یابند. این افراد با مراجعه به مراکز بودایی و دیرها و معابد این آیین، به صورتی بسیار ملموس با مراسم، آداب و فلسفه دین بودایی آشنا شده و ممکن است به صورتی رسمی به سلک پیروان آیین درآیند. هر چند که این امر در اروپا بسیار مشهود نیست.
دلایل گرایش اروپاییان به آیین بودا
1- خلأ ناگهانی اندیشه های مذهبی دوره ویکتوریا در بریتانیا
نخستین دلیل گرایش اروپاییان به آیین بودا را می توان خلأ ناگهانی اندیشه های مذهبی دوره ی ویکتوریا در بریتانیا دانست که بر ساختار اندیشه ای اروپا نیز سرایت کرد. دوره ویکتوریای در بریتانیای کبیر اوج دوران انقلاب صنعتی بریتانیا و شاخصه ی امپراطوری این کشور به شمار می رود. این دوره را غالبا بین سال های 1837 تا 1901 میلادی یعنی زمان سلطنت ملکه ویکتوریا می دانند. انقلاب موجب گسترش راه آهن به کل کشور و پیشرفت های مهم در مهندسی شد. در سال 1848 انقلاب های زیادی با تأثیرگیری از انقلاب فرانسه در اروپا اتفاق افتاد. در بسیاری از کشورهای اروپایی به ویژه آلمان انقلاب صنعتی به وجود آمد. این انقلاب تا پایان سده با ساختن کارخانجات و راه آهن در تمامی سطح قاره گسترش پیدا کرد. هر چند که تأثیر رومانتیسم تا حدود زیادی در دوره ویکتوریایی قابل مشاهده بود، ولی در میانه این سده با مخالفت های جدی مواجه شد. بسیاری از اکتشافات علمی مثل نظریه ی تکامل داروین و نظرات اگوست کنت فیلسوف فرانسوی که تا حدودی از انقلاب صنعتی تأثیر گرفته بودند، باعث قدرت گیری عقل گرایی جدید (پوزیتیویسم) که شاخصه ی ادبی آن ناتورالیسم است شد. نظریه ی آن که تأثیر زیادی از فلسفه جبرگرا و علم ژنتیک گرفته بود، بر روی اهمیت محیط در شکل دهی انسان و رمان های فرانسوی جدید تأکید داشت. در این میان، شک برخاسته از نظریه ی داروین و تعامل آن با انقلاب صنعتی، بنیان های مذهبی جامعه ی اروپا را که انباشته از مسیحیت بود، تضعیف کرد. مسیحیتی که در تار و پود زندگی، فرهنگ و هنر اروپاییان ریشه دوانده بود. شروع فوران اندیشه های بودایی در اروپا در اواخر قرن نوزدهم رخ داد. این ظهور درست در زمانی رخ داد که اروپاییان نیازمند تفکرات مذهبی نو بودند؛ تفکراتی که اگر با اندیشه های عصر صنعتی موافق نیست، لااقل با آن مغایر نیز نباشد. در همین دوره بود که آیین بودا فرصتی برای رشد یافت، هر چند که هرگز نتوانست به عنوان یک دین بنیادین ظاهر شود، اما پیشرفت های بسیاری در اروپا کرد. نکته ای که در این میان شاید کمی غیر متعارف به نظر برسد آن است که در همان عصر و پیش از آن کشورهای اروپایی عموما دولت هایی استثمارگر بودند. سیاست های استعمار گرایانه ی گروهی از کشورهای اروپایی برای ایجاد سلطه بر کشور مستعمره، بر اساس کسب اطلاعات کامل از وضعیت جغرافیایی، زیست شناختی، تاریخ، فرهنگ و به ویژه باورهای دینی کشور مورد نظر برای تجاوز، استوار بود. از این رو دولتمردان در راستای ایجاد ضربه و تسلط بر جوامع زیردست به کسب اطلاعات پیرامون مسائل مذکور و خصوصا باورهای دینی مردمان مستعمره می پرداختند. در این میان سرزمین هند مخزنی از ادیان بود که محققان دین پژوه بریتانیایی خواسته و یا ناخواسته به کانالی تبدیل شدند که سیاست مداران بریتانیا برای نفوذ به تار و پود بنیان های عقیدتی مردمان هند، از آنان سود می جستند، هر چند که در این میان تحقیقات دین پژوهی به رشد قابل ملاحظه ای دست یافت.
2- بن بست معنوی عصر معاصر در اروپا
دومین نکته ای که می تواند از علل گرایش و علاقه مندی اروپاییان به آیین بودا باشد، بن بست معنوی عصر معاصر در اروپا است. این بن بست معنوی که متعاقب خلأ دین باوری عصر ویکتوریا رخ داد، در دهه های اخیر بسیار مشهود است. دین بودایی به علت وجود روش های عملی سوق به سوی آرامش درونی از قبیل فنون مدیتیشن، بسیار مورد توجه اروپاییان قرار گرفت. در این بین مکتب ذن بودایی به علت ویژگی های خاص و منحصر به فردش، بسیار مورد توجه غریبان است. برای اروپاییانی که همواره به زندگی به صورت یک دوران ماشینی بی روح نگریسته اند، نگرش بودایی به زیستن و محیط پیرامون، بسیار لذت بخش و آرام بخش است.
3- ضعف گروهی از کلیساهای مسیحی در جلب و حفظ پیروانشان
سومین دلیل توجه اروپاییان به آیین بودا را می توان ضعف گروهی از کلیساهای مسیحی در جلب و حفظ پیروانشان قلمداد کرد. کلیساهای مسیحی و نیز مراکز علوم دینی مسیحیان با پیشینه ی نه چندان موفق تاریخی شان در جلب دوستانه ی طرفداران معنویت، موقعیتی را پدید آوردند که متواریان از کلیساها، دست به دامن مأواهای دیگر همانند آیین بودا و یا دیگر فرقه های مذهبی شوند.
4- سیل مهاجران خارجی آمده از شرق دور
چهارمین علت پخش افکار بودایی در جامعه ی اروپا، سیل مهاجران خارجی آمده از شرق دور است. بوداییانی که پس از استقرار در اروپا به احداث اماکن مذهبی و تبلیغ مستقیم یا غیر مستقیم دینشان پرداختند.
5- هنر بودایی
پنجمین عامل مؤثر در جلب توجه مردمان اروپا، هنر بودایی است. هنرهای گوناگون بودایی از قبیل معماری، شعرسرایی، پیکره سازی، نقاشی و... برای اروپاییان بسیار جالب توجه است، هر چند که این امر مسلما نمی تواند عمومیت کامل داشته باشد. امروزه بازار خرید و فروش کالاهای آیینی بودا از قبیل تمثال های بودا، ظروف مقدس بودایی، زنگ های مراسم، تابلوهای نقاشی، تقویم های دیواری بودایی و... در اروپا از رونق بسیار خوبی برخوردار است و در این حال این روند خود به نوعی تبلیغ آیین بودا محسوب شده و گروه هایی را بر آن می دارد تا به کسب اطلاعات بیشتر پیرامون دین بودا بپردازند.
6- وسایل ارتباط جمعی
ششمین عنصر مؤثر در جلب نظر اروپاییان، وسایل ارتباط جمعی از قبیل رسانه های تصویری، رادیو و خصوصا شبکه جهانی اینترنت است. در این میان اینترنت نقش بسیار مؤثری را در معرفی آیین بودا برای اروپاییان بر عهده دارد.
7- خیل عظیم کتاب ها و نشریات تخصصی پیرامون آیین بودا
هفتمین عامل تأثیرگذار بر گرایش اروپاییان به آیین بودا، خیل عظیم کتاب ها و نشریات تخصصی پیرامون آیین بودا است که امکان دستیابی آسان علاقه مندان را فراهم می آورد.
8- سینمای حرفه ای جهان
هشتمین انگیزه گرایش اروپاییان را می توان در سینمای حرفه ای جهان یافت. فیلم های بسیاری با به نمایش گذاشتن آداب و رسوم و زیر و بم های آیین بودا خواسته یا ناخواسته به تبلیغ دین بودا می پردازند و به علت قدرت اعجاب انگیز سینما در انتقال مفاهیم، بر گرایش غربیان به سوی تفکرات بودایی بسیار تأثیرگذارند.
8- گسترش صنعت گردشگری در جهان
نهمین علت جلب اروپاییان به سوی آیین بودا گسترش صنعت گردشگری در جهان است. امروزه معابد بودایی شرق، در زمره پر رفت و آمدترین اماکن مورد بازدید گردشگران قرار دارد، هر چند که این امر در گذشته نیز بسیار مشهود بوده، اما امروزه میزان آن بسیار افزایش یافته است. برای نمونه این امر چنان مشهود بوده که دولت چین کمونیست اخیرا برنامه های بسیار منظمی را جهت سازماندهی و بازسازی معابد بودایی مخروب و یا در حال تخریب، ترتیب داده است، این در حالی است که تاکنون دولت کمونیست چین آنچنان اهمیتی به معابد بودایی نمی داد. بازدید گردشگران اروپایی علاقه مند به آثار و معابد بودایی، انگیره بسیار قدرتمندی را در آنها خلق می کند تا هر چند بیشتر به سوی تعمق در بنیان های دین بودا سوق یابند.
Sources :
علی فرح- مقاله بودیسم در اروپا- بخش تیرماه 1385